0८ 941५७ 891.22
| | | | | | | | | | | | | | | 1.1 1०11199५ ॥ # { | | { ‡- २ य ~> 1258603
{ः री राष्ट्रीय प्रशासन अकादमो {4
(88) 2 ठ £ । 4 (परवल ण &तफाशाश्णा द ८ 2 ८ 9१11५00 £; न [4 क ;; ४२ पुस्तकालय ‰ ९,
2 0111. 3। _ £ } प क, = {> न | 9 = (~+ () ह| (2. र ~ 8 ‡ अव्राध्नि संख्या पत्न्य ५ ५ 4८447001 ४८. 8 - | . £ ‡{ त त ॥ ~ न ‡ वरग संच्या<+८ @@#ौ ध 49 (८५ (८. _ & ले ति 2 0. ९ कै 9 क मं ॥ प ग्र क ‡ ४६ प्स्तक स्या | £ ॥॥ ^ [1 4 4०८० १८७. 1< ८ रथिरा ४ । क. 4 ६1 0 ह ~9 {< (च 9.4 11 1 11944 -प थत
1111 ॥11("11 0) (11 ण & 4.1.10.4.54
१11 417 (ककत ( ५4१41१1४ )
(21 11.111 19. 1.1)1.71..1)
फ 34 देतव पा १ दवफ्र+-70 7
१३)
9111 {६8188 | 191 [1016५
[ 1. त ताक,
(77.517 0४ 7891 {लता 191
^ गा एव0ा) +" वा §॥प्रडार्पिन {300५ [200ा१ 0 01 ५7१।२॥58.
1930.
2.0८ & 42111८25.
411 70115 7८8८7८८व ¢ 011८ "11577. ।
॥ श्रीः ॥ महाकविश्रीकालिदासविरचितं मेघदृतम् ९ मलिनाथक्रतस्जीविनोसमेतम् । "व्य | ्ारापरणएडलान्तगत-संमतौलीग्रामस्थ- शर गौरी-संस्करत-विद्यालय-प्रधानाच्यापकेन पं° श्रीकनकलालवक्रेण भावाथंबोधिकानाप-रिप्पण्या समलङःकुतथ संशोधितम् ।
जलमस्कमादसकयेनसतेन वोध्कवयकजपजकयकष
( तृतीय संस्करणम् । )
पणि यी
तश्च
माष्टर-सेलाडीलाल-महोदयेन श्रीसीतारामाख्यमुद्रणयन्त्रालये मुद्रयिखा प्रकाशितम् ।
शाके १८५२ सन् १९३० इ ०
मूल्यमष्टावाणकाः ।
विद्रितमेव अवन सच्भवतां यन् कविकुलशिरोमसिः श्रीकालि- दासः काव्येषु प्रधानं प्रस्थत्रयं रवुवश-ङुमारसम्मव-मेघदुत नामधेयं प्रणिनाय । नेषु मे्रदूतनामधवं काव्यमप्युक्तकवेः ग्चनावैचित्यात् कीटं कवित्वश्ति पधयनीन्यत्र काव्यमेव प्रमाणम् । तस्व मट्लिनाय- छतयीकापि ग्रन्धस्यातिगार्मीयमुद्धावयति नच्च काव्यं सच्याख्य- अपि साघ्रारणएन्ियौ माव्थंद्मदण्ऽचपका्मेति सम्यगालोच्य मया चाब्ू-ध्ीवैजनाथप्रसाद याद व-परेरितिन “भावा्थबोधिक्राः नाम रिप्पणौ निरमायि । पतस्याः सोषएटवाऽसतौष्वयोः परीन्तसं निरीक्षणा- देव मविप्यनीस्यं पटटवितेन-
श्रीकनकलालदक्छररस्य ।
अथ | मेघद् व्यम् © घदूत-महाकाग्यम् (. ( अ ० सजीविन्या समेतम् पूवेमेघः। मातापितृभ्यां जगतो नमो वामां जानये । सयो दक्तिणरक्पातसंकचद्ामरष्टये ॥ अन्तरायतिभियोपशान्तये शान्तपावनमचिन्त्यवेभवम् । तन्नरं वपुषि कुश्रं मुखे मन्महे किमपि तुन्दि महः ॥ शरणं करवाणि कामदं ते चरण वाणि चराचरोपजीव्यम् । करुणामसणेः कटान्तपातेः कुर मामम्ब कृता्थसार्थवाहम् ॥ इहान्वयमुखेनैव सवै व्याख्यायते मया । नामूटं लिख्यते किविन्नानपेत्तितमुच्यते ॥ 'आशीनेमस्रिया वस्तुनिर्देशो वापि तन्मुखम्” इति शास्रात्काव्यादो वस्तुनिर्देशात्कथां प्रस्तोति- कथित्कान्ताविरहगुरुणा स्वाधिकारात्पमत्त 9 © ¢ शापेनास्तंगमितमहिमा वषं भोग्येणए भतुः । यन्तश्चक्र जनकतनयास्नानपुणए्योदकेष स्निग्धच्छाथातरुषु वसति रामगियोश्रमेष ॥ १ ॥
न = न मा भा कानना ताना काक
१. स्वाधिकारप्रमत्तः । (८ १ » स्वातिसेवाऽपराधात्तेन यावद्वष शतत: प्रियाविष्ही कत्ियक्षद्िचत्र- कूटाभमेषु वक्षन्नासीदिति मावः ।
२ मेघदूतम् ।
कश्चिदिति । सखाधिकारासस्वनियोगासखमत्तो नवहितः ॥ “प्रमादो- ऽनवधानता? इत्यमरः । “' जुगुप्साविरामप्रमादार्थानामुपसंल्यानम् ” इत्यपादानत्वम् । तस्मासञचमी ॥ अत एवापराधाद्धतोः ) कान्ताविर गुरुणा दुभरेण । दुस्तरेणेव्यथः ॥ ^ गुरुस्तु गीप्पतौ श्रेष्टे गुरो पितरि दुभरेः" इति शब्दाणवे ॥ वपंभोग्येण संवत्सरमोग्येण ॥ `“ कालाध्वनो- रस्यन्तसंयोग ? इति द्वितीया । “` श्रत्यन्तसयोगे च " इति समासः) “कुमति च" इति णत्वम् । भतुः सखरामिनः शापेन । शस्तंगभिनो महिमा सामथ्यै यस्य सोऽस्तंगमितमदहिमा ॥ अस्तभिति म क्ारान्तमव्ययम् ॥ तस्य ""डितीया-” इति योगचिभागात्ससासः \\ कर्चिदनिर्दिष्टनामा यत्तो देवयोनिविराषः ॥ “ विदयाधराप्सरोयन्ञरन्तोगन्धवकिन्नराः । पिशाचो गृह्यकः सिद्धो भूतोऽमी देवयोनयः?! इत्यमरः ॥ जनकतनयायाः सीत्ताया स्नानेरवगाहनः पुर्यानि पविचाण्युदकानि यपु तेषु । पावनप्िस्यथंः ॥ छायाश्रधानास्तरवरद्ायातरः ॥ शाकर्पाथिवादिलात्समासः ॥ स्निग्धा सान्द्राश्धायातरवां नमेस्व्त्ता यप तपु । वसतियोग्येप्िव्यथः ॥ “म्निग्धं तु मसणे सान्द्रे? इति “्ायाच्र्तो नमसः स्यात इति च शब्दाणंवे ॥ रामगिरेश्चित्रकूटस्याश्रमप वसतिम् ॥ “वहिवम्यक्भिभ्यश्च" इत्यौणादि काऽतिप्रतययः ॥ चक्रं कृतवान ॥ श्त रसो विग्रलम्भाख्यः श्रङ्गारः। तत्राप्युन्मादावस्था । अत एव॑कत्रानवष्थानं सूवितमाश्रमेष्विति बहूुवच- नेन ॥ सीतां प्रति रामस्य हनुमत्संदेशं सनसि निधाय मेघसंदेशं कविः कृतवानित्याह: ॥ शत्र काव्ये सवत्र मन्दाक्रान्ता्रृत्तम् । तदुक्तम्-- “मन्दाक्रान्ता जछधिपडगैम्मो नतो ताद् गुरू चेत" इति ॥
तस्मिन्नद्रौ कतिचिदवलाविप्रयुक्तः स कामी नीत्वा पासान्कनकबलयश्रंशरि ्पकरोष्छः ।
आषाढस्य प्रथमदिवसे मेघभारिल्टसानु वप्रकीडापरिणएतगजपेन्तणोयं ददशं ॥ २ ॥
तस्मिन्निति ॥ तस्मिन्नद्रौ चित्रकूराप्रौ । अबलाविप्रयुक्तः कान्ता- विरही । कनकस्य वलयः कटकम् । ““ कटकं वलयो ऽखियाम् ” इत्य-
न न न -- 0
(२) तत्राश्रमे वसन्नसौ कामी यक्षो मासाष्टके भ्यतीते लाषादप्रथमदिने मेघमपरयदिति भावः ।
पूवंमेध्र , २
रः ॥ तस्य श्र॑रोन पातेन रिक्तः न्यः प्रकोष्ठः करूपेराधः प्रदेशो यस्य स तथोक्तः ॥ "कच्ान्तर प्रकोष्ठः स्यास्रकोष्ठः कूपेरादधः"› इति शाश्वतः ॥ विरहदुःखात्करुश इत्यथः । कामो कामुकः स यक्ः। कतिचिन्मासान् । ष्टौ मासानिव्यथः । "शोषान्मासान्गमय चतुरः इति वक््यमाणशखात् ॥ नीत्वा यापयित्वा । आपाढानक्तत्रेण युक्ता पौणेमास्यापाढी ॥ “नत्तत्रेण युक्तः कालः" इःयण } “टि द्वाणच्- इत्यादिना खीप् \ सापाच्यस्मि- न्पौणेमासीस्यापाढा मासः ।। ^साभ्मिन्पोणंमा तीति संज्ञायाम इत्यण् ॥ तस्य प्रथमदिवस अआारिखषएटसानुमाक्रान्तच्रटम् । वभ्रक्रीडा उत्खात शलयः ॥ "'उतवातक्रलिः ब्धङ्कायेवेप्रक्ीडा निरायतेः इति शब्दुरणैवे \\ साम॒ परि- रतसितियग्दन्तग्रहारः ॥ “'तियग्दन्तव्रहारस्तु गजः परिसता मतः इति हलायुधः !। स चासो गजरच तभ्निव प्रक्तणीयं दशनीयं मेधं ददश ॥ गज- प्रत्त णी गमिव्यन्नवलः पास्टयु्रापमा । कचिन् “ आषाढस्य प्रथमदिवसे ” ह्यत्र “प्रत्यासन्नं नमसि" इति चक््यमाणनभोमासमप्रव्यासतच्यथं (प्रथम दिवस" इति पाट कल्पयन्ति तदसगतम् । प्रथमातिरकं कारणाभावान् । नमोमासस्य प्रत्यासत््यथमि्युक्तमिति चेन्न । प्रस्यासत्तिमात्रस्य मास- प्रत्यासच्यव प्रथमदिवससस्याप्युपपत्तेः। अत्परन्तप्रव्यासत्तेरपयोगामावेना- विवज्तितत्वात् । विवत्तितते वा म्बपक्तेऽपि प्रथसदिवसातिक्रमेण मेध- दशंनकस्पनायां प्रमारणाभावेन तदसम्मवान् । प्रस्युतास्मस्पच्च एव कुशल- सन्देशस्य भाव्यनथंप्रतीकाराधस्य पुरत एवानुमानमुक्तं सचतीस्युपयोग सिद्धिः ॥ ननून्मत्तस्य नायं विवक इति चेन्न । उन्मत्तध्य नानथंस्य प्रती- काराथ प्रवृत्तिरपीति सदेश ष्व मामूत्। तथाच काव्यारम्भ एवा- प्रसिद्धः स्यादित्यहो मूखच्ेदी पारिडित्यप्रकषः ॥ कथं तहि “शापान्तो
भु जगशयनादुत्थिते शाङ्गपाणो इत्यादिना भगवत्रबोधाव्रधिकस्य शापस्य मासचतुष्टयावशिष्स्योक्तिः, द शदिवसाधिक्यादिति चेत्-स्वपत्ते- ऽपि कथं सा, विशतिदिवसेन्यूनस्वादिति सन्तोष्टव्यम् । तस्मादीषदरैषम्य- मविवक्तितमिति सुष्टक्तं श्रथमदिवस' इति ॥
तस्य स्थित्वा कथमपि पुरः कोतुकाधानहेतो रन्तबोषपञिरभनुचरो राजराजस्य द
ऽ. केतकाधान।
५ मेघदूतम् ।
मेघालोके भवति सुखिनोऽप्यन्यथाघरस्ि चेतः कण्ठारलेषप्रणयिनि जने फं पुनदृरसंस्थे ॥ ३ ॥ तस्येति ॥ राजानो यत्ताः ॥ “राजा प्रभौ नृपे चन्द्रे यक्ते कतत्रिय- शक्रयोः "` इति विवः । राज्ञां राजा राजराजः कुबेरः ॥ राजराजो धनाधिपः "` इत्यमरः । ८“ राजाहः सखिभ्यष्ट च् ›' इति टच्परत्ययः ॥ तस्यानु चरो यत्तः । अन्तवाप्यो धीरोदात्तत्वादन्तःस्तम्भिताश्र ः सन् । कोतुकाधानहेतोरभिलाषोत्पादकारणस्य ॥ “कौतुकं चाभिलाषं स्यादुरंसवे नमेहषेयोः" इति विश्वः ॥ तस्य मेघस्य पुरोऽग्रे कथमपि ॥ गरीयसा भ्रयल्नेनेत्यथेः ॥ “ ज्ञानहेतुविवक्ञायामप्यादि कथमन्ययम् । कथमादि तथाप्यन्तं यत्नगोरववाढयोः ” इत्युज्जवलः ॥ स्थित्वा चिरं दभ्यो चिन्त- यामास ॥ «“ ध्ये चिन्तायाम् "” इति धातो्ञिट् ॥ मनोविकारोपशमनपय- न्तमिति शेषः ॥ विकारहैतुमाह-मेधाखोक इति ॥ मेघालोके मेघदशंने सति सुखिनोऽपि प्रियादिजनसगतस्यापि चेतरिचत्तमन्यथाभूता वरत्तिव्या- पारो यस्य तदन्यथावृत्ति भवति । विङृतिमापद्यत इत्यथः । कशठाश्लेष- प्रणयिनि कर्ठालिङ्गनाथिनि जने । दूरे संस्था स्थितिर्यस्य तस्मिन्दूरसंस्थे सति र पुनः ! विरहिणः किमुत वक्तव्यमित्यथेः । विरहिणां मेधसंदश- नमुहीपनं भवतीति भावः । श्रथान्तरन्यासोऽलङ्कारः । तदुक्तं दण्डिना - “ज्ञेयः सो.ऽथान्तरन्यासो वस्तु प्रस्तुत्य किच्वन। तत्साधनसखमथंस्य न्यासो योऽन्यस्य वस्तुनः '” इति ॥ श्रथ समाहितान्तःकरणः सन्कि कृतवानित्यत च्राह-- प्रत्यासन्ने नभसि दयिताजीवितालम्बनाथीं जीमूतेन स्वङ्कुशलमयीं हारयिष्यन्परबन्तिम् । स प्रत्यग्रैः कुटजकुसुमैः कल्पिताघोथ तस्मे प्रीतः पोतिप्रसुखवचन स्वागतं व्याजदार ॥४॥
----~----- 5 ्
१. लम्बना्थाम्; रम्बनाथंम्. २. संप्रस्यमः।
(३, मेधदशंनापिियजनसङ्गतस्यापि चेतोविकारसम्भवात्तद्िरहिणस्तु सुतरां तरसम्भवादसौ यक्षो मेषाभरे तिन् चिरं व्यचिन्तयदिति भावः ।
(४) मेघद्वारा प्रियाभ्परति निजङशल्सं प्रारयिष्यन्नप्तौ यक्षो गिरिमचिका- कसुमेस्तमभ्यच्यं प्राव्रदीदिति भावः ।
पूवंमेधः ॥ 4
प्रत्यासन्न इति ॥ स यत्तः । यथिरं दध्यौ स इत्यथैः ।॥ नभसि श्रावणे ॥ “नमः खं श्रावणो नभाः” इत्यमरः ॥ प्रप्यासन्न आषाढस्या- नन्तर संनिङृष्टे । प्राप्ते सतीत्यथैः । दयिताजीवितालम्बनार्थी सन् । वषांकालस्य विरदहदुःखजनकतवात् “उत्पन्नानर्थप्रतीकारादनरथोत्पत्तिप्रति- बन्ध एव वरम्” इति न्यायेन प्रागेव प्रियाप्राणधारणोषायं चिकीषुरि- त्यथः । जीवनस्योदकस्य मूतः पटबन्धो वसखघरन्धो जीमूतः ॥ प्रषोदरा- दित्वात्साधुः । “मूतः स्यात्पटब्रन्धेऽपि” इति रुद्रः ॥ तेन जीमूतेन जल- धरेण प्रयोज्येन स्वकुशलमयीं स्वक्तेमप्रधानां प्रवृत्ति वाताम् ॥ “वातां भवृज्तिवरत्तान्तः ' इत्यमरः ॥ दारयिष्यन्प्रापयिष्यन् । ^“ लृट् शेषे च इति च काराच्छियाथक्रियायपदाल्लट अस्ययः । जीवनार्थं कमं जीवनप्रदेनैव कतव्यभ्निति भावः ॥ “क्रोरन्यतरस्याम्' इति कमसज्ञाया विकल्पात्पक्ते कतेरि वृतीया ॥ प्रत्यमरेरभिनवेः कुटजककघुनैगिरिमदिकाभिः । “कुटजो गिरिमदिकाः' इति हायुधः ॥ कसिपिताघोय कस्पितोऽनुष्ठितोऽैः पूजा- विधियस्मै तस्मै ॥ “मूल्ये पूजाविधावधः इत्यमरः तस्मै जीमूताय ॥ ८८ क्रियाग्रहणमपि कतन्यम् ` इति सम्प्रदानताञ्चतु्थी ॥ प्रीतिप्रमुखानि प्रीतिपूवेकाणि वचनानि यस्मिन्कमंणि तस्रीतिप्रमुखवचन यथा तथा । शोभनमागतं स्वागतं स्वागतवचरनं प्रीतः सन्व्याजहार । कुशलागमन पप्रच्छेत्यथः ॥ नाथेन खचर “ भ्रव्यासन्ने मनति ” इति साधीयान्पाठ कल्पितः । प्रत्यासन्ने प्रकृतिमापन्ने सतीत्यथः । यस्तु तेनैव पूवेपाठवि रोधः प्रद शितः सो.<प्माभिः“श्राषादस्य प्रथमदिवसः" इत्यतत्पाठविकलष- समाधानेनेव समाधाय परिहृतः ॥
ननु चेतनसाध्यमथं कथमचेतनेन कारयितुं प्रवृत्त इत्यपेक्तायां कवि समाधत्ते- धुमञ्योतिः सलिलमरुतां सनिपातः क मेघः
सन्देशाथोः क्र पटुकरणैः प्राणिभिः प्रापणीया इत्यौत्सुक्यादपरिगणथन्गखकस्तं ययाचे कामातो हि पक्रुतिकरपणाथेतनाच्रेतनेषु ॥ ५ ॥
भजन ०
१. अत्र “सं प्रदानस्वाच्छुशकलप्र बनो नाभिघ्रुखीचशृरेध्यथंः' इति पाठान्तरम् । २. प्रणय । (५) कामिनां चेतनाचेतनमेदानवगमादस्ौ यश्चो मेषमयाचतेति भावः ।
¢ मेघदूतम् ।
धमति । धृमश्च उयोतिश्न सलिलं च मम्द्रायुश्च तेषां सनिपात संघातो मेघः क । अरचेतनलात्संदेशानटं इत्यथः । पट करणैः समर्थन्द्रि-
| ^“ करणं साधकतमं चेत्रगातरेन्द्रियेष्वपि ? इत्यमरः ॥ प्राशिभिश्च- तनः ॥ (प्राणी तु चेतनो जन्मी? इत्यमरः ॥ प्रापणीयाः प्रापयितव्या संदिश्यन्त इति संद शास्त एवाथो: क । इत्येवमौतपस्यादिष्राथांद्यक्तसात् ॥ ˆ इष्टाथादयुक्त उत्मुकः? इत्यमरः । शमपरिगणयन्नविचारयन्गुद्यको यतस्त मघं ययाचे याचितवान् ! “याच याञ््चायामःः ॥ तथा हि- कामाता मदनातुरादचतनाश्चाचतनाद्च तपु विपय प्रकृतिकृपणाः स्वमाव्र- दनाः । कामान्धानां युक्ायक्तविषेकयुन्यत्वादचेतनयाञ््चा न विसध्यत इत्यथ; 1: छत्र मघ-सदृशयोविङरूपयाघटनाद्विपमालङ्कारः । तदुक्तम- '“विरद्रकायस्यासपत्तियत्रानथस्य वा भवन् । विरूपघटना चासां विपमा- टकछरुतिखिधा ।।'‡ इति । सा चाथान्तरन्यासानप्राणिता तत्समथकसेनेव चतुथपाद् तस्योपन्यासान् ॥
सम्प्रति याञ्चाप्रकारमाह- जातं वंशे सुवनविदिते पुष्करावलेकानां जानामि त्वां प्रकरूतिपुरषं कामरूप मघानः। तेनार्थित्वं त्वयि विधिवशाददूरवन्धुगेतोष्टं याञ्चा मोघाः वरमधिगुणे नाधमे लन्धक्रामा ॥६॥
जातमिति ॥ ह् मघ, त्वां मुवनपु विदिते ॥ “निष्ठा? इति मूताथ क्तः । "'म।तवुद्धि ` इत्यादिना वतमानाथसरे तु "क्तस्य च वतमानः इति मुवनशब्दस्य पछ्यन्ततानियमात्समासी न स्यान् । क्तन च पूजा- याम् ` इति निपधान् ॥ पुस्करारचावतेकरारच केचिन्मघानां श्र्ठास्तषां वशो जातम् । महाकरुलप्रसूतमित्यथं । कामरूपमिच्छाधीनविग्रहम् । दु गादिसंचार्तमसितस्यथंः। मघान इन्द्रस्य प्रकृतिपुरुषं प्रघानपुरूषं जानामि । न मदहाकुलभ्रसूतादि गुणयो गिखेन हेतुना बिधिवशाद्दैवायत्तत्वात् ॥ "भविधिविधान दबे च इत्यमरः ॥ “वशमायत्त वशसिच्डाप्रमुत्वयोः"”
१. वन्ध्या ।
( ६) हे मेघ । माग्यवक्ञासियावियुक्तो$ड एवां कुलीनं विज्ञाय याचितुमुप- स्थितोऽस्मीति भाषः।
- --- --------- ~----~ व
पुवमधघः 1 ७
इति विश्वः ॥ दूरे अन्धुयंस्य स दूरवन्धुियुक्तभार्यो {हं त्यथित्वं गतः ! ननु याचकस्य याञ्चायां याच्यगुणोत्कपंः कुत्रापयुज्यत इत्याशङ्-य- द वायाच्वाभङ्ग.ऽपि लाघवदोपाभाव एवोपयोग इत्याह-याञ्चेति॥तथा हि- अधिगुणऽधिकगुणे पुंसि विषय याञ्चा मोघा निष्फलापि वरमी षस्परियम् । दातुरुराल्यत्वासि यत्वं याज्चावेफल्यादीपस्परियत्रमिति मावः ॥ श्रध नगणे याञ्चा छन्धकामापि सफलापि न वरम । इषतप्रियमपि न भव तीव्यथैः ॥ '्देवादृघृते वरः श्रेष्ठे तिप् द्धोवं मनाक्प्रिये इत्यमरः ॥
शौन्तरन्यासानुप्राणितः प्रेयोऽलङ्कारः तदुक्तं दरिडिना--^प्रेयः प्रियतराख्यानम्" इति ॥ एतदाद्यपादत्रय चतुथंपादस्थेनाथान्तरन्यासे- नोपजीवितमिति सुत्यक्तमेतन् ॥
संतघ्ानां त्वमसि शरणं तत्पयोद् प्रियायाः
सन्देशं मे हर धनपतिक्रोधविश्लेषितस्य ¦ गन्तव्या ते वसतिरलका नाम यक्तेशवराणां चाद्योद्यानस्थितदरशिरख्न्धरिकाधौतहम्यो ॥ ७॥ संतप्नानासिति ॥ हे पयोद ! तं संतप्तानामातपेन वा प्रवासविरहेण
वा संज्वरितानाम् ॥ “संतापः संञ्वरः समौ इत्यमरः ॥ शरणं पयो- दानेनातपखिन्नानां प्रोषितानां स्वस्थानप्रेरणया च रक्तको-ऽसि॥ “शरणं गृहरक्षित्रोः” इत्यमरः ॥ तत्तसमात्कारणाद्धनपतेः कुबेरस्य क्रोधेन विरले- पितस्य प्रियया वियोजितस्य मे मम संदेशं बाता प्रियाया हर । प्रियां प्रति नयत्यथः ॥ सम्बन्धसामान्ये षष्ठी ॥ सदेशहरणेनावयोः सन्तापं
त्यथः ॥ छरुत स्थाने सा स्थिता तसस्थानस्य वा किं व्यावतेकं तत्राह- गन्तव्येति ॥ बहिभवं बाह्यम् ॥ “बदहिर्देवपच्च जनेभ्यश्च" इति यब ॥ बाह्य उद्याने स्थितस्य हरस्य शिरसि या चन्द्रिका तया धौतानि निर्म लानि ह्यसि धनिकभवनानि यस्यां सा तथोक्ता ॥ “'हम्यौदि धनिनां वाखः' इत्यमरः ॥ धनेन व्यावतेकमुक्तम् श्रलका नामालकेति प्रसिद्धा यक्तेदवराणां वसतिः स्थानं ते तव गन्तव्या । तया गन्तव्येस्यथेः ॥ ““कूत्यानां कतरि वाः" इति षष्ठी ॥
१. धनपतेः । (७) हे मेव ! सन्तक्षजनरश्चो भवान् विरहिणो मे खन्देश्षमलकायां प्रिया म्प्रति नयष्विति भावः।
१. मेखदतम् । मदथ प्रस्थितस्य ते पथिकाङ्गनाजनासनमानुषङ्गिकं फरमिस्याह-- ` त्वामारूढं पवनपद्वीमुद्गरहीतालकान्ताः परक्तिष्यन्ते पथिकवनिताः पत्यथादाश्वसन्त्यः । कः संनद्धं विरहविधुरां त्वय्युपेत्तेत जाथां न स्यादन्योऽप्यहभिव जनो यः पराधीनवर्तिः॥८॥ त्वमिति ॥ पवनपदवी माकाशमारूढं त्वाम पन्थानं गच्छन्तिते पथिकाः ॥ “पथः ष्कन्" इति १कन्प्रत्ययः ॥ तेषां वनिताः प्रोषितमवै- 7: । प्रत्ययासिियागमनविश्वासात् ॥ “प्रत्ययो.ऽधीनशपयथज्ञानविश्वास- ह तुषु" इत्यमरः ॥ आदवसन्त्यो विश्वसिता ॥ $वसधातोः शत्रन्तात् (उगितश्च इति ङीप् ॥ तथोदगरहीतालकान्ता दष्टिप्रसाराथमुन्नमय्य धृतालकाप्राः सत्यः प्े्तिष्यन्ते। अत्युत्करण्ठतया द्रदयन्तीत्यथः ॥ मदा- गमनेन पथिकाः कथमागमिष्यन्तीव्यत्राह-तथाहि । खयि संनद्धे व्याप्ते सति विरहेण विधुरं विवशां जायां क उपेत्तेत। न कोऽपीत्यर्थः । न्योऽपि मद् व्यतिरिक्तोऽपि यो जनोऽहमिव पराधीनच्रत्तिः परायत्तजीवन- को न स्यात् । स्वतन्त्रस्तु न कोऽप्युपेक्तेतेति भावः ॥ श्रत्राथान्तरन्यासोऽ लङ्कारः । तदुक्तम्--““कायकारणसामान्यविशेषाणां परस्परम् । समथनं यत्र सोऽथान्तरन्याख उदाहृतः ॥" इति लक्षणात् ॥ निभित्तान्यपि ते श्युभानि दृश्यन्त इत्याह- मन्दं मन्द नुदति पवनश्चालुङ्लो यथा त्वां वामशथायं नदति मधरं चातकस्ते सगन्धः | ग मोधानक्तणपरिचयान्ननमाबद्धमालाः सेविष्यन्ते नयनसुभगं खे भवन्तं बलाकाः ॥६॥
मन्द् मन्दमिति ॥ अनुकूलः पवनो वायुस्त्वं मन्दं मन्दम् । अति- मन्दमितयः ॥ अत्र कथंचिद्रीप्छायामेव द्विरक्तिनिवक्या ॥ “प्रकारे गुणवचनस्य” इत्येतदराश्रयणे तु कमेधारयवद्धावे सुष्टुकि मन्दमन्दमिति `
भा जा भ १ ०-०
न
१, तोयगृध्नुः ते खगवः २. क्षमपरिथयम् स्थिरपरिखयम् २ प्रेक्षिष्यन्ते | ( ९ >) भनुष्रदायुनोदनादिष्चभशङ्नमवेत्य गच्छन्तं भवम्तं विमति वक- पयो दर्द्यन्तीति भावः ।
पूंमेघः । &
स्यात् । तदेवाह वामनः- ५“ मन्दमन्दमित्यत्र प्रकारार्थे द्वि भावः इति ॥ यथा सदृशम् । भाविफलानुरूपमित्यथंः ॥ "भयथा सादश्ययोग्यत्ववीप्सा- स्वाथानतिक्रमे" इति याद्वः ॥ नुदति प्रेरयति । शयं सगन्धः सगवः । संबन्धीति केचित् ॥ “गन्धो गन्धकं भामोदे लेशे संबन्धगवेयोः” इत्यु- भयत्रापि विद्वः ॥ ते तव वामो वामभागस्थः । “वामस्तु वक्रे रम्ये स्या- र्सव्ये वामगतेऽपि च इति शब्दाणेवे । चातकः पर्षिविरोषदच मधुर भाव्यं नदति व्याहरति ॥ इदं निभित्तद्रयं वतते । विष्यते चापरं निमि- तमित्याह--गभेति ॥ गभः कुत्िस्थो जन्तुः “गर्भो ऽपकारके ह्यम्नौ सुखे पनसकण्टक । कुन्तो छुक्तिस्थजन्तौ चः इति याद्वः ॥ तस्याधानमुस्पाद मै तदेव क्षण उत्सवः । सुखहेतुर्वादिति भावः ॥ “नि्न्यापारस्थितौ काल- ` विशेषात्छवयोः त्षणः ” इत्यमरः ॥ तस्मिन्परिचयादभ्यासाद्धेतोः खे व्योम्नि । श्राबद्धमालाः । गभाधानसुखार्थं त्वत्समीपे बद्धपङ्क्तय इत्यथः ॥ उक्तं च कर्णोदये “गर्भ ब्रलाका दधतेऽश्रयोगान्नाके निबद्धा- वलयः समन्तात् ` इति ॥ बलाका बलाकाङ्कनाः नयनसुभगं दृष्टिप्नियं भवन्तं नूनं खत्यं सेविष्यन्ते ॥ शअ्नुकूलमासतचातकशन्दितिबलाकादशे- नानां ्युभसुउशत्वं शककुनशाखदृष् तद्धिस्तरमयान्नालेखि ॥
न च तस्या नाशाद् ब्रतस्खलनाद्वा निरथेकस्त्वस्रयास इत्याह-
तां चावश्य दिवसगणनातत्परामेकपत्नी- मव्यापन्नामविहतगतिद्रेद्यसि श्रातृजाथाम् । आशाबन्धः कुसुमसदृश प्रायशो शड्नानां सश्यःपाति प्रणयि हृदयं विप्रयोगे रुणद्धि ॥ १० ॥
तां चेति ॥ हे मेघ ! दिवसानामवरशिष्टदिनानां गणनायां संख्याने तत्परामासक्ताम् ॥ ^ तत्परे प्रसितासक्तो ›› इत्यमरः ॥ श्त एवाव्याप- ज्ाममरताम् । शापावसाने मदागमनप्रत्याशया जीबन्तीमित्यर्थः। एकः पतियस्याः सेकपत्नी ताम् । पतित्रतामित्यथः ॥ “नित्यं सपतन्यादिषुःः इति ोप् नकारश्च ॥ घ्रातुर्मे जायां धादजायाम् । मात्वन्निःशङ्क' दश नोयामित्याशयः । तां मसिियामविहतगतिरविचिद्धन्नगतिः सन्नवश्यं
(१०) हे मच ! भवानङूकामेश्य वियोगे प्राणस्यागोरुकामपि मखल्नीमा्षया नीवम्तीं द्रक्ष्यतीति भाषः ।
१० मघदृतम् ।
द्रक्ष्यसि चालोकयिष्यस एव \ तथा हि, आआशाऽतितृष्णा “च्राशा दिगतितृष्णयोः?” इति यादवः ॥ बध्यतेऽनेनेति बन्धो बन्धनम् । वृन्तमिति यावत् । आरव बन्ध श्रालाबन्धः कतौ ॥ प्रणयि प्रेमयुक्तम् । श्रत एव कुसमसटशम । सुक परारमिव्यथः । अत एव विप्रयोगे विरहे सयःपाति सगोभ्रशनशीरमङ्गनानां हदयं जीतम । “हृदयं जीवित चित्ते वक्त स्याक्रुतह्ृ्ययो :इति शब्दराणवे ॥। प्रायशः प्रायेण । रुणद्धि प्रतिवध्नाति ॥ छथोन्तरन्यासः ॥ सम्प्रति सदहायमम्पत्तिश्चास्तीव्याद्- *९ ~ (~ ® “ ^~ * चतु यच चमवान मदद च्च्लस्मापवन्ध्या तच्छत्वा त अवणस्ुमम गाजत मानसात्क्ाः। आरक्लासाद्रसकसलयस्दुटर्पाथपवन्तः सपत्स्यन्ते नभसि भवतो राजसाः सहायाः।११॥
क तोमित्ति ॥ यदृर्गाजतं कतृ महीमुच्छिटीन्ध्रामुद् मूतकन्दलिकाम् ॥ ““कन्दल्यां च शिलीन्ध्र स्यातः इति शब्दाणवे ॥ अत एवावन्ध्यां स- फलां कतु प्रभवति शक्नोति ) शिलीन्ध्राणां माविसस्यसम्पत्तिसू चकत्वा- दिति भावः। तदुक्तं निमित्तनिदानं “कालाध्रयोगादुदिताः शिरीन्धाः सम्पन्नसस्यां कथयन्ति धात्रीम्" इति ॥ तच्छुवणसुभगं श्रोत्रस्ुखम् । लोकस्येति शेषः 1 त तव गजितं श्रखा मानसेात्का मानसे सरस्युन्मनसः। उत्सुका इति याचन् ।। "“उत्क उन्मनाः” इति निपातात्साधु ॥ कालान्तरे मानसस्य हिमदुष्टत्वाद्धिमस्य च हंसानां रोागहेतु्वादन्यत्र गता हंसा पुनवेषासु मानसमेव गच्छन्तीति प्रसिद्धिः ॥ विसक्रिसलयानां मृणाला- म्राणां छदैः शकटः पाथेयवन्तः । पथि साधु पाथेयं पथि भोज्यम् | ^“पथ्यत्तियिवसतिष्वपतदंज्' । तदन्तः । मृणालकन्दशकलसम्बन्धवन्त इत्यथः । राजहंसा हंसविशेषाः ॥ “राजहंसास्तु ते चञ्चु चरणेलां हिते सिताः? इत्यमरः ॥ नभसि व्योम्नि भवतस्तव आ कैलासात्केलासपयं- न्तम् ॥ पदद्वयं चैतत् ॥ सहायाः सयातव्राः ॥ ` “सहायस्तु सयात्रः स्यात्" इति शब्दाणवे ॥ सम्पत्स्यन्ते भविष्यन्ति ॥
0-9-99 धज ००
१. उच्छलीन्ध्रातपन्राम् ।
(११) हे मेघ ! मत्सन्देक्षमादाय गच्छतस्तव गर्जितमाकण्यं मानसं गच्छन्तो राजहंसाः सहगामिनो भविष्यन्तीति भवः |
पूवेमेघः) १९
न छः, ॐ अ प्ररछुस्व प्रियक्षखममु तुङ्मालिङ्य शंल है. * १५ (| वन्यैः पुंसं रघुपतिपदैरङ्किनं मेग्बलासु । काले काले भवति भवतो यस्य संयोगमेत्य कन, , [ # त क स्नटव्याक्तशिरविरदज मुञ्चतां वाष्पसमुष्एप् । १२ आप्रच्दस्वेति ॥ प्रियं सखायं प्रियसखम् ॥ “राजाहः सलिभ्यष्रच्ः' इति टच समासान्तः ॥ तुङ्गमुन्नतं पुसां वन्वेनेराराधनीयं रघुपर्तिपदै रामपादन्वासैर्मेखलास् कटकेषु ॥ ““ अथ मवला । श्रोणिस्थानेऽद्रिक- रकं कटिबन्धमवन्वनः इति यादवः ॥ अङ्कितं चिहितम् । इत्थं सखि- त्वान्मदन्ात्पवित्रःवाच्च सम्भावनादहम । अमूं शैं चित्रकरुराद्विमालिङ्गनयाप्र- च्ह्धस्व साधो यामीत्यामन्त्रणन सभाजय । 'अमन्त्रणनभाजन । श्याप्र- च्छन्म'" इत्यमरः ॥ “त्राहि नुप्रच्छ-यारूपसंख्यानम् ` इत्यार्मनपदम् ॥ सखित्वं निवाहयति--काल इति ॥ काल काल प्रतिप्रावूटकानम् । सुद त्समागमकालश्च कालशब्दे नोच्यते ॥ वीप्नायां द्विरुक्तिः । भवतः सयोग संपकमस्य चिर विर्टजमष्णं बाप्पमष्माणं नत्रजठ च ॥ “वाष्पं नत्रज- लोप्मरणाः” इति विरः ५ मुञ्चती यस्य शलस्य स्नहव्यक्तिम््र॑माविमाक भवति । स्निग्धानां हि चिरविरहसंगताना वाष्पपाता भवतीति भाव. ॥ संप्रति तस्य माग कथयति-
मागं तावच्छणु कथयतस्त्वत्प्रयाणानुरूपं
सदेश मे तदनु जलद ओरोष्यसि ओंच्रपयम् । खिन्नः खिन्नः शिखरिषु पद् न्यस्य गतासि यन्न
त्ीएः सो णः परिलघु पयः स्रोतसां चोपभुज्य ।।१३॥
म।गेमिति ॥ हे जचद | तावदिदानीं कथयतः । मत्त इति शेषः । खस्प्रयाणस्यानुरूवमनुकूट माग मध्वानम् ॥ “मागां मृगपद् मासि सौम्य. ऽन्व पणेऽध्यनिः' इति याद्वः ॥ श्रणु । तदनु मागश्रवणानन्तरं श्रात्रा-
क) 9 ० ५
~ --~----~------- --*-~ -----------------------~------*- --~ ~----~-~~-------~-~--~ ------------~--~--=~
१ त्वतप्रयागर्कूटम् २ उग्युञ्य । (१२) हे मेव | यातच्रारूर मित्रमूतं चित्रकूटगिरिं गच्छाति बरदधीति भाव । (१३) वे मेर ! येन पथा गमिप्यसि{तमननुद्रु षन्थानमादावाकण्यं ततः! खन्देशमोकणयेति भावः । | । ग्
१२ मेघदूतम् ।
भ्यां चेयं पानार्दम् । अतितृप्णया श्रोतव्यमित्यथंः ॥ पयम्रहणात्सदेरास्या- मृतसाम्यं गम्यत ॥ मे सदेश वाचिक्म ॥ “संदशव)।ग्वाचिकं स्यान्" इत्यमरः ॥ श्रार्ध्या । यच माग छिन्नः ।खन्नाऽयोक्यं क्षाणवबलः सन ॥ “"निव्यव्रीप्सयोः इति नित्यार्थं द्विमा ॥ शिखरिषु पवतषु पदु न्यस्य नि्तिप्य । पनवबललखाभायं कचिद्विश्रम्यस्प्थः । क्षणः स्षोणाऽन्वृक््ण कृशा- ङः सन् ॥ अत्रापि कट न्तघ्वासूववद् द्वि सक्तिः ॥ खातसा परिट्चु गुरुतव- दाषरहितम् । उपलास्नननखदिसासध्यमिव्यथं ॥ तथा च वाग्भटः- ८ उपलास्फालनत्तप।व न्दं. खःदताद्क्ाः । हिमवन्मय्याद्धुताःप्य्रा नद्या भवन्व्यमू. ५* इते ।, पय. पानोयमुपलुञ्य शरारपापणाथमम्यव्रह्रय च गन्तास गमिष्यसि ॥ गपदयर् ॥
अद्रेः श दरति पवनः किस्विदिव्युन्सुम्बीभि- टे्टोत्साहकिनचकिनं मुरधसिद्धाङ्कनामिः। स्थानादस्प्रात्सरसनिचुलाद्त्पनोद् ससुरः ग्वं दिड. नागानां पथि परिहरन्स्थूलटस्तावलपान्। १४॥
चद्ररिति ॥ पवना वायुरद्रेश्चित्रद्टस्य ङ्गं हरति किंस्वित् । किंसि च्छब्द्री विकस्पवितकाधादिपु पठितः ।। इति शङ्कयान्पुखीभिरन्नतमुखी- भिः ॥ “स्तराङ्गा्चापसजनादसंयागोपधान्ः' इति डीप् ॥ मुग्धामिमृढा- भिः ॥ “मुग्ध. सुन्द्रमूढयोः” इत्यमरः । सिद्धानां देवया नविशेषणा- मङ्धनाभिश्च कतचकित चकितप्रकारं यथा तथा श्रकार गुणव चनस्य! इति दविभोवः ॥ टृष्टाव्सादो दृष्टा्योगः सन् । सरसा आद्र निचु खः स्थल- वेतसा यरिमिर्तस्मात् ॥ “वानीर कविमेद् स्याज्निचुलः स्थदवेतसे” इति शब्दाणवे ॥ श्स्मासस्थानादाश्रमात्पथि मभोमार्गे इ ङ्नागानां दिग्गजानां स्थूलाये हस्ताः करस्तेपामवलेपानाक्तेपान्परिहग्न ॥ “हस्ता नक्तत्रभेदे स्यात्करभकर धीरपि" इति । ्रवलेपस्तु गे स्यात्क्ेपणे दूषणेऽपि चः इति च विश्च ॥ उद्ङमुषवः सन । श्रलकाया उद् च्यत्वादित्याशयः ॥ खमा- काशमुत्पततादगच्छं ।॥। चत्रेद मप्यथान्तरं ध्वनयति रसिको निचुलो नाम
जाना ककम
1
१ वहति. २ द्टोच्छायः. ३ भवरद्ान्,
(१४) वायुञतृ कचिन्रदट शगाहरणशर्योध्वं मुखीभिः सिद्धाङ्गनाभिरवरो कित- स्त्वमितः स्थानादुत्तराभिमुषोभूयोदीयतामाकांश इति भवः ।
पृवेमेघधः। १२
मदाकविः कालिदासस्य सहाध्यायी परापादितानां कालिदासभ्र्न्धदृष- णानां परिहत यस्मिन्स्थाने तस्मात्स्थानादुदङ् मुखो निद्;षलादुन्नतमुखः सन्पथि सारस्वतमार्गे दिङ्नागानाम् ५ पूजायां बहुवचनम् ^ दिदनागा- चार्यस्य कालिदासप्रतिपक्तस्य हस्तावलपान्हस्तविन्यासपूवंकाणि दूषणानि परिहरन् ॥ “अवलेपस्तु ग्वे स्याट्लपने दृषणेऽपि चः इति विश्वः ॥ चद्ररद्रिकस्पस्य दिङ्नागा चायस्य" शङ्खं प्राधान्यम् ॥ “शृङ्गं प्राघान्य- सान्वोश्च'” इत्यमरः ॥ हरति किंस्विदिति हेतुना सिद्धैः सारस्तसिद्धेमहा कविभिरङ्गनाभिश्च टष्रोव्साहः सन्खमुर्पतोच्चैमेवेति स्वप्रवन्धमात्मानं वा प्रति कवेरुक्तिरिति ॥ “संसगंतो दोषगुणा मवन्तीत्येतन्मृषा येन जलाशयेऽपि । स्थितवानूकरूटं निचुर श्चलन्तमात्मानमारत्तति सिन्धुवेगाना इत्येतच्छलोकनिमाणात्तस्य कवेनिचुलसंज्ञव्याहुः ॥
रल्नच्छायान्यलतिकर इव प्रेद्यमेतत्पुरस्ता-
ल्मी काग्रात्प्रभवति धनुःखर्डमास्वण्डलस्य | येन श्यामं वपुरतितरां कान्तिमापत्स्यते त बदंणेव स्फुरितरुचिना गोपवेषस्य विष्णोः ॥१५॥ रत्तेति ॥ रत्नच्ह्लायानां पद्यरागादिमणिप्रभाणां व्यतिकरो मिश्र
णमिव प्रचयं दशेनीयमाखण्डलस्येन्द्रस्येतद्धनुःखण्डम् ॥ एतिदिति हस्तेन निर्देशो विवक्तितः ॥ पुरस्तादग्ने ल्मी कामराद्रामद्ूरविवरात् ॥ “वामदयु- रश्च नकुश्च वरमोकं पुंनपुंसकम्” इत्यमरः ॥ प्रभवत्प्रविभवति । यन धनुःखण्डेन ते तव श्यामं वपुः । सुःरितरुचिनोञञ्वलकान्तिना बर्हण पिच्छेन ॥ “पिच्छत्रहे नपुंसरे'› इत्यमरः ॥ गोपवेषक्य विष्णोर्गोपटस्य कृष्णस्य शयामं वपुरिव । श्रतितरां कान्तिं शोमामापस्स्यते प्राप्स्यते ॥
त्वय्यायत्तं कूषिफलमिति भ्र.विलासानभिनज्ञ
भ्रोतिस्निग्धेजंनपदवधृलोचनेः पोयमानः।
सद्यः सीरोत्कषणस्ुरभि क्ेत्रमारुद्य मालं
___ किचित्पश्चादुत्रजं लघुगतिभुय एवोत्तरेण ॥१६॥
१ भालप्स्यते. २ भ्न विकारानभिकञैः. ३ प्रवय गतिम् ४ भ्िचिदेव.
( १५ ) गोपवेदघारिणः कृष्णस्य मयूरपिच्छेन इयामं वपुरिव तवापि तादृश वपुरेतेन शक्रधनुःखण्डेन शोभिष्यत इति भावः । „ (५६) इषिफरसाघकत्वजुदया परछीयोषिद्धिरीक्षितस्त्वं मार प्रगिराव- भद्रृष्य तत उत्तरेण पथा गच्छेति भावः। |
ई, मेघदृतम् त्वयीति ॥ कृषे्हलकम॑णः फटं सस्यं तयि ॥ अधिकरण विवक्ता यां सप्रमी ॥ आरायत्तमधीनम ॥ “्रधीनो निघ्न श्रायत्त.' इत्यमरः । इति हेतो; प्रीत्या स्निग्धे: । शअकृत्रिमप्रेमाद्रं रित्यथः । भविलासानां वि- कारारणामननिज्ञं - 1 पाप्ररस्वादित्ति शषः । जनपदबधूनं पल्लीयापिता लोचनै पीयमानः सादरं बीद्चयमाणः सन । मां मालाख्यं क्तेत्रं रौलप्रा- मुन्नतस्थलम् ॥ “मालमुन्नतभूतटम्' दव्युत्पमालायाम् ॥ सद्यस्त- त्कालमव सीरैटटेरस्कपणेन कषणेन सुरमि घ्राणतपणं यथा तथास्य तत्राभिवृष्येव्यथ ॥ सुरभिघ्रा एतपण.' इत्यमरः ॥ किचितपरचाल्लघु गतिस्तत्र निवरष्रत्वाल्त्तिभ्रगमनः सन ॥ श्टघु ज्तिध्रमरं द्रतम इत्यमरः ॥ भूयः पुनरप्युत्तरणवात्तरमागणेव व्रज गच्छ ॥ तृतीयाविघान व्रत्या दिभ्य उपसंख्यान इति तृतीया ॥ यथा करिचद् बहूुवस्लमः पतिः कुत्र चित्तत्रे गृ विट्रव्य ॥ "तेतं शरीरे केदार सिद्धस्थानकलच्रयो” इति विश्वः ॥ दाक्तिएयभङ्कभयान्नी चमार्गेर निऽर्मत्य युन: सबाध्यत्त इव संच. रति तद्वदिति ध्वनिः ॥
त्वामासार प्रशतितवनोपप्लवं साय मूध्नी वद्यत्यध्वश्रमपरिगतं सानुमानाञ्रक्रूटः ।
न त्तद्रोऽपि प्रथमद्युक्रलाप्या सश्रयाय प्रास मित्रे मवति विघ्युस्वः करि पनयस्तथोचेः॥१५।,
त्वामिति ॥ आम्रारचूताः क्रूटप शिखरेप॒यस्य स आम्रकरूरो नाम सानुमान्पवेतः ॥ “्ाम्रदचृता रसालोऽसो" । (करूटाऽस्ी शिखरं श्रद्धम्"” इतति चामरः। श्मासारो धाराच्रष्िः।; “धारासपात आसारः द्त्यमरः॥ तन प्रशमितो वनोपप्लवरो दावाभ्निर्थन तम् । कृतोपकार मित्यथैः | ्ध्वश्रमेण परिगतं व्याप्रं तां साधु सम्यङ्मूध्नो वद्यति बोढा ॥ वहं ट ॥ तथाहि , श्ुद्रेः करपणोऽपि " “छुद्र दरिद्रं कृपणे नृशंसः” इति याद- वः। सश्रयाय सश्रयणाय मित्रं सष्टदि 1 “च्रथमित्रंसखा सुतः" इत्यमरः। आगत सति । प्रथमसुकरृतापेत्तया पृवोपकारपयालोचनया विमदो न भवति यस्तथा तेन प्रकारेणोच्चेरन्नतः स॒ आश्रहकुटः करं पुनर्विमुखो न
(१७ ) हे मेष ! भाज्रकूटनामा गिरिस्त्यां भित्र पथि श्रान्त विज्ञाप सक्- रिष्यतीत्ति भावः।
== ---- - ~----~ न
पृवमेघः । १५
भततीति किमु वक्तव्यमिस्य्थः ॥ एतेन प्रथमावसयथ सौख्यलामात्त का्यसिद्धिरस्तीति सूवितम्। तदुक्तं निमित्तनिदान--“प्रथमावसये यस्य सौख्यं तस्याखिलेऽध्वनि। शिवं भवति यात्रायामन्यथा व्वद्युभ श्रवम् ॥' ` इति ॥
छन्नोपान्तः परिणएतफलवयोतिभिः काननात्रै- स्त्वग्याशूटे शिग्वरभचलः स्निग्धवेणीसवणे ।
नूनं यास्यत्यमरमिथुन प्र्ण.यामवस्थां मध्ये श्यामः स्तन इव सुवः शेषविस्तारपाण्डः॥१८॥
छन्नति ॥ दे मेध, परिणतैः परिपक्चैः फटेर्यातन्त इति तथोक्तैः । च्राषाटे वनचूताः फलन्ति पच्यन्ते च मेघवातनस्याशयः। काननाग्रे वेन वृतेददयन्नापान्त आव्रृतपा्वाऽचल शच्ाम्रक्रूटाद्धिः स्तिग्धव्रेणीसवर्णे मस- णकेशबन्धच्छाये । उ्यामवणे इत्यर्थः ॥” “वेर तु केशबन्ध जलस्त्रतोःः ति याद्वः ॥ त्वयि शिखरं शशङ्गमाख्ढं सति ॥ “यस्य च भावेन भावलक्तणम्' उति सप्तमी ॥ मध्ये श्यामः शपे मध्यादन्यत्न विस्तारे परितः पाण्डुहरिणः ॥ “हरिणः षाण्डुर; पाण्डुः" इत्यमरः ॥ भुवः रतन इव । अमरमिथुनानाम् । खेचराणामिति भावः । प्र्तणोयां दाश नीयामवस्थां नूनं यास्यति । मिधुनग्रहणं कामिनामेव स्तनत्वेनोत्तप्र- संभवतीति कृतम् । यथा परिश्रान्तः कश्ित्कामी कामिनीनां कुचकलशे विश्रान्तः सन्स्वपिति तद्रद्धवानपि मुवो नायिकायाः स्तन इति ध्वनिः ॥
१८-- १९ शइखोकयोमध्ये क्वचिप्रक्िप्तोऽयं द श्यते-- अध्वद्खाम्तं प्रतिघ्रुखगतं सानुमानान्रकूट - स्तुगेन स्वां जरद् शिरसा वक्ष्यति दरूध्यमानः । भासारेण स्वमपि शमयेस्तस्य नेदाघमगिनिं सं द्भावाद्रः फकरुति न चिरेणोपकारो महस्सु ॥” हति ।
== = न ---------~---- ~ == ५ == = ~~~ =-= ~ ----- क _ --- - ~, ,------~---=~~---~--~ ~~ ~~~ ---
( १ भध्वघ्रान्तम्. २ चिग्रकूटः, २ शछाघमानः, ४ सत्कारः. }
(१८) हेमेघ । एष भान्रदूटः शिखरे त्वया.ऽधिष्ठितः सन् प्रथ्वीस्तन इव खे चरयुगरूदशानीयावस्थामाप्स्यतीति भावः ।
१६ मेघदुनम् ।
स्थित्वा तरिमन्वनचरवधू मुक्तङकज्ञे सुहं ल्ली योत्खगद्रतत्तरमत्तिस्तत्परं वत्मं तीणः। रेवां द्रच्यस्युपलविषमे विन्ध्यपादे विशीणा
भक्तिच्छेदैरिव विरचितां भुतिमंगे गजस्य ॥१६॥
स्थिति ॥ दे मेघ; वने चरन्ति ते बनचराः। “^तस्पुरुपे कृति बहुलमः” इति बहु लग्रहणाद् लुग्भवति ॥ तेषां वधूमिभुक्ताः कुजा लता- गृहा यत्र तस्मिन ॥ “"निक्कुखकुजौ वा क्लीवे छतादिपिहितोदरे"' दत्यमरः ॥ तत्र ते नयन््रिनोदो.ऽप्तीव्यथः । तस्मिन्नाम्रकरूर मृहूतेमल्प- कालम। न तु चिरं, स्वकायंविरोधादिति भावः ॥ “मूहूतमस्पकालं स्याद्धटिकाद्वितीये.ऽपि च"? इति शब्दाणेवे ॥ स्थित्वा त्िश्नम्य । तोयोत्स गण ^न्वामासार~-' इत्युक्तवपेणेन द्रततरगतिलाघवाद्धतोरनिन्िप्रगमन सन् । तस्मादाम्रकरूटात्परमनन्तरं तत्परं बत्मं मागे तीर्णोऽतिक्रान्तः ' उपटैः पापाणैविषमे विन्ध्यास्याद्र; पादे प्रस्यन्तपवते ॥ "पादाः प्रव्यन्त- पवंताः इत्यमरः ॥ विशीणं समन्ततां विस॒मराम् ॥ एतन कस्याश्चि- त्कामुक्याः प्रियतमचरणपातो.ऽपि ध्वन्यते ॥ रेवं नमेदाम् ॥ भ्य्वातु नर्मदा! सोमोद्भवा मेकलकन्यका" इत्यमरः ॥ गजस्याङ्ग शरीरे भक्तयो रचनाः स्या इति यावत् ॥ “भक्तिनिपेवणे भाग रचनायामःः इति शब्दाणेत्रे ॥ तासां छेदैभेद्किभिभाभिविरचितां भूतिं शङ्गारमिव भसित- मिव वा॥ “भूतिमातङ्गश्ङ्गारे जाती भस्मनि संपदि इति विश्वः ्रक््यसि । अयमपि महांस्ते नयनकोतुकलाम इति भावः ॥
नस्यासिनिक्तवेनगजमदवांसित वान्तप्रि-
जम्ब छज्जंप्रतिहतरयं तोयमादाय गच्छेः ्रन्तःसार धन तुलयितु नानिलः शच्त्यति त्वां
रिक्तः सर्वो भवति हि लघुः प्रणता गौरवाय ॥२०।।
१ तायोत्पगात्. २ रघुतर गत्तिः. ३ खण्ड
(१९) ष्टे मेघ! भाश्र् टगिरिङुञ्जे क्षण विश्रम्य तत्राभिब्रृष्य च ततो गच्छन् पथि विन्ष्परादिक्तविषे रेवानाम्नीं नदीं द्रक्ष्यसीति मावः।
(२० ) हे मेघ † कृतवपस्त्वं रेवानदी जरं पीला गच्छ स्वपि जटं पिवति सति वायुना विघातो न स्यादन्यथा स्ादिति भावः|
पूवमेधः । १७
नस्या इति ॥ दह मेघ, वान्तवृषटिरद्रीणेवपेः सन । कृतवमनश्च >्यज्यते ! तिक्तः युगन्धिभिरितक्तरसवद्धिश्च ।॥। “तिक्तो रसे सुगन्धो च” इति विद्वः ॥ वन गजमदरैवौभितं सुरभितं भावितं च । “हिमवद्धन्ध्य- मद्या गजानां प्रभवाः'” इति विन्ध्यस्य गजप्रमवखादिति भावः । जम्वृ- रजः प्रतिहतरयं प्रतिवद्ध्रेगम् ¦ सुखपेयमित्यथः । अनेन लघुखं कषाय- भावना च व्यस्यते । तस्या रेवायास्तायमादाय गच्छेत्रेज। ह् घन मेष अन्तः सारो बं यस्य त तामनिल आकारावायरुः शरोरस्थश्च गम्यते । लयित न शक्ष्यति शक्ता न भविष्यति। तथादि। रिक्तोऽन्तःसार- रान्य सर्वाऽपि लघुमेवत्ि । प्रकम्प्यो भवतीत्यथः। पूणेना सारवत्ता गौरवायाप्रकम्प्यलाय भवनीत्यथः ॥ अयमत्र ध्वनिः -च्दौ वम- नशोधितस्य पुंसः पश्चच्छलेप्मशा पणाय ट्पुतिक्तक्रपायाम्वु पानाद्टन्धत- टस्य वातप्रकम्पा न स्यादिति । तथाह वाग्भटः--'"कपायारचादहिमास्तस्य विरद्धौ दलेप्मणा हिताः । किम तिक्तकपाया वा ये निसगोत्कफापदाः ॥ कृतशयुद्धः क्रमासीतपेयादेः पथ्यभोजिनः । वातादिभिन वाधा स्यादिन्द्रि- येरिव यागिनः ॥ इति )
नीप दृष्टवा दरिनकपिक्लं केमररधशूदट- राविभूनप्रथमसुकुलाः कन्दलोखालुकच्चम् । जग्ध्वारस्येस्वपिकसुरमि गन्धमाघ्राय चोच्योः सर ङ्ास्ते जललवक्ुचः र चयिष्यन्ति मागम्।२१॥
नीपमिति ॥ सारद्धा मतङ्गजाः कुरङ्धा शङ्गावा॥ “ सारङ्खश्चातके भद्ध कुःङ्खं च मतङ्गजे इति विश्वः ॥ अधरूदेरेकदेशोद्गतैः केसर किंजल्क रितं पालाशवणे कपिशं कृष्णपीतं च ॥ “ पाशो हरितो हरित्” इति । “श्यावः स्याक्कपिशो धूम्रधूमलौ कृष्णलोहिते इति चामरः ॥ श्यामव्रणेमिति यावत् ॥ “वणां वर्णेनःः इति समासः ॥ नीपं स्थलकदम्बक्रमुमम् ॥ ““ श्रथ स्थखकदम्बके । नीपः स्यादपुलके ” इति शब्दाण्वे ॥ रषा सप्रच्य । विदिसेत्ति यावत् । तथा कंच्ेष्वनूपेष्वनु-
~ ~~~ न= ~ = ~ --------------- ~~ ---*------
१ नवजरघ्रुचः, (२१) दे मेघ! खगा बृष्टिकायंयोर्नीपङसुम-भुच्न्दलीप्ुकुरथोदसंनोत्तर भक्षणाद्रनमूमिगन्धग्रहणाच्च तव मागंमनुमापयिष्यन्तीति भावः ।
१८ मेघद्तम् ।
कच्छम् ॥ « अव्ययं विभक्ति- ” इत्यादिना विभक्त्यर्थे ऽव्ययीभावः ॥ “जलप्रायमनूपं स्यात्पुंसि कच्छस्तथाविधः” इत्यमरः ॥ श्राविभूता प्रथमा. प्रथमोत्पन्ना सुकला यासां ता: कन्दलीभूमिक्दलीः ॥ “द्रोण- पणी स्निग्धकन्दा कन्दली भूकद्स्यपिःः इति शब्दाणवे ॥ जग्ध्वा भक्त यिता । “अदौ जग्धिः- इति जग्ध्यादेशः ॥ श्ररर्येष्वधिकसुरमि मतिघ्राणतपणम् ॥ “ दग्धारर्येषु ?` इति पाठे ^“ दग्धम् ” इत्यधिक- विशेषणम् ॥ अ्थवशात्कन्दलीश्च दृष ्रत्यन्वयो द्रष्टव्यः ॥ उव्या भूम- गन्धमाघ्राय जललवमुचो मेघस्य ते तव मागे सृचयिष्यन्त्यनुमापयि- धयन्ति । यत्न यत्र वृष्टिक्ाये कन्दलीमुककुलनीपङ्घसुमादिकं रर्यते तत्र तन्न स्वया वृष्टमित्यनुमीयत इति भावः ॥ प्रतनिप्रमपि व्यांख्यायते- छम्माविन्दुग्रहणच तुर श्चातकान्वीत्तमाणा भ्रेणीभूताः परिगणनया निरिशन्तो बलाकाः । त्वामासाद्य स्तनितसमय मानयिष्यन्ति सिद्धाः सोत्कम्पानि प्रियसहचरीसभ्रमालिङ्कितानि ॥ अम्भ इति ॥ अम्भोव्रिन्दूनां वर्पोदचिन्दूनां महे । “सवेसहापति- तमम्बु न चातकस्य हितम्" इति शाखा द्रुस्प्रष्ठादकस्य तषां रोगहेतुत्वाद्- न्तरा एव स्वीकारे चतुगंश्वातकान्वीक्तमाणाः को तुकासरयन्तः भ्रेणी- भूता बद्धपक्तीः ॥ अभूततद्भावे च्विः ।॥ बलाका बकपडक्तीः परिगणन- यैका दे तिश इति संख्यानन निर्दिशन्तो हस्तेन दशेयन्तः सिद्धाः स्तनि- तसमये त्वदूजितकाले सोत्कम्पान्युत्कम्पपूवेकाणि प्रियसह् चरीणां संश्र- मेणालिङ्गितान्यासाद्य । स्वय॑प्रदणाश्लेषसुखमनुभूयेस्यथेः। स्वां मानयिष्य- न्ति । खन्निमित्तत्वात्सुखलाभस्येति भावः ॥ उत्पश्यामि द्रुतमपि सखे मत्प्रियाथं यिथासो कालक्तेपं ककुभसुरभौ पवते पवेते ते । शक्तापाङ्गः सजलनथनेः स्वागतीकरत्य केकाः
युद्ातः कथमपि भवान्गन्तुमाशु उ्यवस्येत् ॥२२॥
१ रभसान् २ सोष्छण्टानि ३ सनयनजकङः, ४ प्र्युदघातः.
(२२) हे मेघ ! मित्र | मल्छन्देश्मादाय गच्छतस्ते ध्रतिपवतं वि लम्बभृत्प- कथामि ततश्च मयूरस्य वाणीमाकण्यं तेन भस्युद् गतो भवान् केनापि प्रकारेण गन्तु- ञदथुर्जीतेति भावः !
पूचमेघ् : । १६
उत्पश्यामीति ॥ हे सखे ! मेव ! मसत्परियाथं यथा तथा द्रतं ्सिप्रम् ॥ "लघु ज्ित्रमर द्रनम्'" इत्यमरः ॥ यियासोयातुमिच्छोरपि ॥ यातेः सक्र न्तादुप्रव्ययः। त तव ककुभः कुट नकुसुमैः सुरभी सुगन्धिनि ॥ “ककुभ कुटजे.ऽजु नः इति शब्दा० वे ॥ पवत पवेते प्रतिपवतम् ॥ वीप्सायां द्विर् क्तिः॥। कालक्तेपं कालवि म्बम् ।। न्ते ग विलम्बे निन्दायाम्” इति विश्वः॥ उत्पदरयाम्युलभत्ते ॥ विरम्बरतु दशयन्नाञ्चुगमन प्राथयत~ शुङ्खति ॥ सज- नि सानन्दवाध्णणि नयनानि यषां तैः शुद्ापाङ्गेमयूरेः ॥ “मयूरो बर्हिणो वहीं शुद्खाषाद्गः शिखावलः" इति यादवः ॥ कंक्राः स्ववाणाः॥ कका वाणी मयूरस्य इत्यमर :॥ स्वागतीकृत्य स्त्रागत त्र चनीकृत्य प्रस्यु्यातः ्रत्युदूगतः । मयूरव्राणीकृतानिथ्य इत्यथः ॥ भवान्कथमपि यथाक्थचिदा गन्तुं व्यवम्येदुद्यञ्जीत ॥ प्राथने लिडः ।' “शेपे प्रथमः?” इति प्रथमपुरषः। शेषश्चायं भवच्छब्दो युष्मदस्मच्छच्द्व्यतिरेकात् ॥। 'स्वागतीकरव्य केकाः? इत्यत्र के कास्वाराप्यमाणस्य स्वागनवचनस्य प्रकृतप्रव्युद्गमनोषयोगा- स्परिणामाटंकारः । तदुक्तमटंकारसवस्वे -“ आरोप्यमाणस्य प्रकृतोपयो- गिखे परिणामः इति ॥ पार्डुचक्ायोपवनन्रनयः केलकेः सचिभिन्ने नींडारम्मैग् टवलिमुजामाकुलग्रामचत्याः । त्वय्यासन्ने परिणएतफलश्यामजम्ब वनान्ताः संपत्स्यन्ते कत्तिपयदिनस्थायदंसा दशाः ॥ २३॥ पारिडिवति ॥ ह । मेघ ! सस्यान्ते संनिकृष्टे सति दशाण नाम जन- पदाः सूचिभिन्नैः सूचिषु मुङ्कलाग्रष भिन्नैविकसितैः ॥ “केतकी मुकुरामेष सूचिः स्यात्" इति शब्दाणेवे ॥ केतकैः केत कीकरुसुमैः पार्ड्च्छाया हरितवणा उपवनानां वतयः कर्टकशाखावरणा यपु त तथोक्ताः ॥ ध्रा कारो वरणः सालः प्राचीरं प्रान्ततो वतिः"? हत्यमरः ॥ तथा गरहवलि-
भुजां काकादिभामप्तिणां नीडारम्भैः कुलायनिमोणैः “कुलायो नीड- मख्खियाम्'” इत्यमरः ॥ चित्याया इमानि चैत्यानि रथ्याघ्र्ताः ॥ "“चैस्य-
नः
१ नीडारम्मे. २ परिणतिफल, फरूपरिणति (२३ ) हे मेघ ! त्वयि सत्यासन्ने मानक्षभ्प्रति हंसानां गमनाहशशशाणदेषा ङ सविरहिता मदिष्यन्तीति भावः 1.
२० मेघदूतम् ।
मायतने बुद्धवन्य चोदेशपादपे इति विवः ॥ आक्कुलानि संकीणानि भ्रामेषु चैत्यानि येषु ते तथोक्ताः । तथा परिणतः पकैः फठैः श्यामानि यानि जम्बूवनानि तैरन्ता रम्याः ॥ “मृताववसिते रम्य समाप्तावन्त इष्य- तेः' इति रश ब्दाणमे ॥ तथा कतिपयेष्वेव दिनषु स्थायिनो हसा यपुत तथाक्ता एवंविधाः स्परस्यन्त भविष्यन्ति ॥ “ पोटाय॒वतिस्तोककत्िपय- स्यादिना कतिपयशब्दस्यात्तरपदत्वेऽपि . न तन्द्धब्दस्योच्तरस्वमस्त्यस्य शास्रस्य प्रायिकसवात् ॥
तषां दिन्ञुप्रथित्त{वदिश्ालक्तणां राजधानीं गत्वा स्यः दू्लमविटल कामुकत्वस्य लब्धा । तोरापान्तस्तानतस्जग पारयसि स्वादं यस्मा- त्सभ्रमङ्ध सुम्बभिव पथो वेचचवत्थाश्धलोमि ।२४।
तेपामिति ॥ दिषु प्रथित प्रसिद्धं विदिशति ल्तणं नामधेयं यस्या स्ताम् ॥ “लक्तण नाच्नि चह च इति विद्वः ।¦ तपां दशाणीनां संब- न्धिनीम् । धोयन्तेऽस्यामिति धानी ॥ ककर्साधिकरयाश्च'” इति स्युट् । राज्ञा धानां राजधानी ॥ “छृ्यागलन्तणणा पष समस्यत इति वक्ततरया- त्समासः ॥ ता प्रघ्ाननगराम् ॥ 'श्रधाननगरी राज्ञा गाजयानाति कथ्य इति शब्दाणवे ॥ गत्वा प्राप्य सद्यः कामुकुतस्य विलासिनायाः ॥ ‹ि- लासी कामुकः कामी सख्रीपरा रतिलम्पटः" इति शब्दाणेतरे ॥ शविकदं समग्रं फं प्रयाजनं लन्धा लप्स्यते । त्वयत्ति शेपः ॥ कर्मणि लुट् ॥ कुतः । यस्मात्कारणच्छादु मधुरम चला उमंयो यस्य तच्ल्मो्भि तरङ्ितं वेचवत्या नाम नद्याः पयः सश्रभङ्ग' भ्रफुरियक्तम । दशनपीडयति भावः । मुखमिवाधरमिवत्यथः ¦ तीराणान्ते तटप्रान्ते यतस्तनितं गजितं तेन सुभगं यथा तथा । स्तानतश्वब्दन भणितमपि व्यपदिश्यत । ““ऊध्वेमुर्चलितक- रठनासिक हुड कृतं स्तनितमस्पघोपत्रत्" इति लक्षणान् ॥ पास्यसि ॥ पिबतट् र् ॥ “कामिनामधरास्वाद्ः सुरतदतिरिच्यतेःः इति भावः ॥
~-------------
$ जततमरहत् २ र्ब्ध्वा र स्वाटुयुक्तम्
(२४.) हे मेध! दशणदुशसव्रचिनी व्रिदिज्ञानामराजधायीं गला तच्रसरथवे. त्रवतीनद्याः पयो दुशनपीडग्रा नायि ङाधरमिव पीत्वा दुतं कामिनः फलं प्राप्यसोति भावः|
पृवमेघः । २६
नीरैराख्यं गिरि प्रधिवसेस्तच्र वि भ्रामदेनो- # © ङ स्त्वत्संपकत्पुलकिनमिव प्रौढ पुष्पैः कदम्बैः । यः पर्यस्त्रीरतिपरिमलोदगारिभिनागराणा- सदामानि प्रथयति शिलावेश्मसिर्यवनानि ॥ २५॥'
नीचैशति। हे मेव ! तच्र विदधिशासमीपे। विश्रामो विश्रमः खदा- पनय; ॥ भावार्थे घञ्प्रत्ययः ॥ तस्य हेनाः । विश्रामाथभमित्यथः । षष्ठी हेतुप्रयोगे” इति षष्ठी ॥ विश्रामव्यत्र '“नोदरात्तोपदे शस्य मान्तस्यानाचमेः" दति पाणिनीय ब्रद्धिप्रतिपेपेऽपि “ विश्रामो बा ` इति चन्द्रव्याकग्ण विकस्पन वृद्धिविधानाद्रपसिद्धिः \ प्रोढपुष कुसमैः कदम्वैर्नीप- रक्तेस्त्वव्संपकात्तव सङ्कःन् । पुटका अस्य जाताः पुनक्रितमिव संजात- पुलक.मिव स्थितम् ॥ तारकादिखादितच्प्रवत्ययः।॥ नोचैरिव्याख्या यस्य नीचैराख्यं गिरिमधिवसेः॥ भिरौ बसरिव्यथः ॥ «^ उपान्वध्याङ व- : ?› इति कमत्वम ॥ यो नीचैगिरिः ' पण्याः क्रयाः खियः पर्यज्चिया वयाः ॥ '्वारस्ी गशिक्रा वेद्या पर्यसो रूपज विनी इति शब्दाणेवे ॥ तासां रतिषु यः परिमलो गन्धव्रिशेपः ॥ “विमदस्थि परिमलो गन्े जनमोहरे” इत्यमरः ॥ तमुद्भिन्तयाविष्कुवैन्तीति तथोक्तानि तैः ¦ शिलावेरमभिः कन्द्रेनागरागां पोराणामुदामान्युतकटानि यौवनानि प्रथयति प्रकटयति ॥ उत्करयौवनाः कथिदनुरक्ता वारांगना चिश्रम्भ- विहाराका्लिर्या मात्रादिभयान्निशीथममये कचन विविक्तं देशमाश्रिस्य रमन्ते । तच्चात्र बहूटमस्तीति प्रसिद्धिः अच्रोद्रारशब्दो गोणाथत्वान्न जुगुपष्सावहः । प्रत्युत काव्य्रस्यानिशामाकर एव । तदुक्तं दरिडिना- निष्छ्युनीद्गीणवान्तादिं गोणव्रत्तिव्यपाश्रयम् । अतिस॒न्दरमन्यत्र प्राम्य- कत्ता विगाहते ।।› इति ॥
विश्रान्तः सन्बज वननदीलीरजातानि सिञ्च- न्नुव्यानान नव जलक्णेयू भिका जालक्रानि !
= - र ०
१ नव; नमग.
२६३इराश्मंकप्षव। दहति भातरः ।
(२५) हे मेघ † क्वचिन्पु स्यसुरक्ता युवत्यो वाररगना
† मात्रादिभिया यत्र गिरौ रमन्त तत्र नीचैनामगिरौ विश्रामं कुर्या
२२ मघटूतम् ।
गर्डस्वेदापनयनरुजाक्लान्तकर्णात्पलानां छृयादानात्तणपरि चितः पृष्पलावीखु्वानाम् ॥२६॥
विश्रान्त इति ॥ विश्रान्तः संप्तच नीचैर्गिरौ विनीताध्वश्रमः सन् । अथ विघ्रान्तेरनन्तरम् । बन$गण्यं या नद्यस्नासां तरेषु जातानि स्वयं रदूःनि श्करत्रिमाणीव्यथः | ^ नदनदि-- ` इति पाठे “पुमारिल्रया' इव्येकशेषो दुवारः। तेपापुयानानामासामाणां संबन्धीनि यूथिकाजालकानि मागधोक्ुसुममुकुलानि ॥। ^ अथ सायघो । गसिक्रा यूथिका इत्यमरः ॥ “कोरक जाटककलिकाकुडमलमक्रृलःनि तुर्यानि""इतिहलायधः॥नव जल - कणे: सि च्चन्नारद्रकरिवेन ॥ अत्र सिश्चतरारद्रीरूगणाथताद् द्रवद्रव्यस्य करण स्वम् । यत्र तु त्तुरणमथस्तच्र द्रयद्रत्यस्य कमेखम् यथा ` रेतः सिक्ता कुमारीषु" । ““सखेनिपिच्वन्तमिवाम॒तं सचि?” इत्येवमादि ।॥ एवं किरती- याद् नामपि ध्रजः किरति मारतः, । “अवाकिरन्वयोव्द्धाप्तं लैः पौरयापितःः? इत्यादिष्वर्थसेदाश्रयसेन र जालाजादीनां कमत ररणत्वे गम- यितव्य ॥ तथा गरडयोः कपोलयोः स्वेदस्यापनयनेन प्रमाजनेन या रजा पीडा ॥ भिदादित्वादङ प्रत्ययः । तया ्ान्तानि म्लानानि कर्णोत्पल्ानि येषां तपा तथाक्तानाम् । पुष्पाणि दटुनन्तीति पुप्पललाय्यःपुष्पावचायिक्राः लियः ॥ कमर्ण” । “रिद्वाणज-” इत्यादिना डप । तासा मुखानि । दायाया भनातपस्य दानात् । कान्तिदानं च ध्वन्यते ॥ ^ हाया सूयप्रिया कान्ति प्रतिविस्बमनातपः' इत्यमरः ॥ कामुकदशेनारकाभिनीनां मुखत्रिकासो भव्रतोति भावः ॥ त्षखणपरिचितः चण संसष्टः सन् । न तु चिरम्। गच्च ॥
वक्रः पन्था यदपि भवतः प्रस्थितस्योत्तराशां सौधोत्सङ्पणएयविसुखो मा र्म भृरुज्जयिन्याः ।
विद्यदानस्फुरितचकितेस्तच्न पोराइनानां लोलापाङ्यदि न रमसे लोचनेवेञ्चितोऽसि ॥२५७।॥
१ च रे स्फुरण.
(२६) हे मेघ ! तच्र नीचैणिर विश्चम्योपवनपुष्पायि चिन्चन् पुष्पचायिका- सुखोपरि छायाद्ानात्ताभिवीक्षि लः सन् गच्छेति भावः ॥
(२७) हे मेव । उत्तरदिशां गच्छनस्ते ययप्युञजयिनीगमने मागब्यत्ययस्त- थापि तत्रव्याद्कनारोचनसौन्द्यं विलोकनाय गच्छेति भावः ।
पुवमघः । २२
वक्र इति ॥ उत्तराशामुदीचीं दिशं प्रति प्रस्थितस्य भवतः पन्था उञ्जयिनी मागो वक्रा यदपि । दरो यद्यपीत्यथंः ।। विन्ध्यादुत्तरवाहिन्या निविन्ध्यायाः प्राग्मागे क्रि्रत्यमि दूरे स्थितोल्नयिनी । उन्तरपथस्तु निति न्ध्यायाः पश्चिम इति वक्रस्वम् । तथाप्युञ्जयिन्या विशालनगरस्य ॥ "'वरिशालोञ्जयिनी समा” इध्युखटः ॥ सोधानामुस्ङ्खपृपरि मेषु प्रणयः परिचयः ॥ प्रणयः स्यात्परिंचये याञ्चायां सोहटदेऽपि चः? इति याद्वः तस्य विप्रुखः पगङ्पृखो मा स्म मूः । न भवेव्यथः । ^ स्मात्तर लड च इति चकारादाशीग्य दल्युडः । 'न माडयागः इत्यडागमप्रतिषधः॥' तत्रोऽनयिन्यां विद्यदाम्ना विद्यल्छतानां सुः?ितभ्यः स्फ णेभ्यश्चकितेर्लो- लापाङ्धेश्चच्वलेकटाततै पौराङ्गनानां लाचनैन रमस यदि ताद सं वल्चित परता।रतोऽसि । जन्मवेफररं भवेदित्यथ. ॥
संपरसयुज्जयिनीं गच्छतस्तस्थर मध्ये माग नि्चिन्ध्यासंवन्धमाह- वाचिक नस्सनितविदगश्रणिकाश्चीगुखायाः संसपन्त्याः स्मललिनस्ुनगं दर्मिलावतेनामः ¦ भिविन्न्यायाः पथि मव रसभ्यन्तरः सन्निपत्य स्नोषापादय' प्रणयवचनं विभ्रमो दि भियेयु ॥२८॥;
वाचीपि॥ ह् सख, पथ्युञजयिनीपथे बाचिक्ताभेण तरङ्गचलनन् स्तनितानां मुश्राणम् ॥ कतरि क्तः ॥ विहगाना भ्रखिः पंक्तिरव काञ्चीं गुणा यस्यःस्तस्या. स्वलितनोप्स्ङनन मद्स्खलितन च सुभग यथा तथा संसर्पन्त्याः प्रवहन््याः गच्छुन्स्याश्च । तथा दशितः प्रकटित अर्तो उम्भमां भ्रम एव नाभि्ययां ॥ प्स्परादाचर्तोऽम्भसां चरमः इत्यमरः ॥ निष्क्रान्ता विन्ध्या नाम नदी ॥ निरादयः क्रान्ताद्यर्थं पञ्चम्याः" इति समासः । 'द्विगुप्राप्तापन्नाटम्- इव्यादिना परवरिलङ्धताप्रतिषेधः तघ्या नद्या; संनपत्य संगत्य । रसो जलमभ्यन्तरे यस्य सः । अन्यन्न रसेन श्चद्कारणामभ्यन्तगोऽन्तरद्घो भव । सबेधा तस्या रसमनुभवेव्य्थः । ““श्गारादौ दले वीर्ये सुव विषडुक्रयो: । तिक्तादावमृते चैवे नियासे
1
जम ना थ म ५ +~ = 9 ~~ ---- ~~, ~= ~~~
[क ( १ कतराणत, २ रदाम्यन्तरम् 2३ प्रणय.
(२८) हे मेघ ! उञनयिनीपरथे विद्यमाननिभिन्ध्यानद्या ज पीता गच्छेरित्यथं; !
२४ मेघद् तम् ।
पारद ध्वनौ ॥ आसार च रसं प्राहः" इति शब्दाणवे ॥ ननु तसप्राथेनाम - न्तरेण कथं तच्रानुभवो युञ्यतेत्यत आह॒ स्रीणामिति ॥ सरीरं प्रियेषु विषय विध्रमो विलास एवायं प्रलय वनं प्राथनावाक्यं हि । सखी सामेष स्वभावो यद्विासैरव रागप्रकाश्नम । न तु करठत इति भावः ॥ तग्र मश्चात्र नामिसन्दशेनादिरुक्त एव ॥
^< * © 4 चे निविन्ध्याया विरहावस्था बणयस्तन्निराकरणं प्राधथयते -
वेणीभ्रूनप्रतनुसलिलाऽस्या वतीतस्य सिन्धुः पारडच्छाया तटसहतरभ्रंशिभिर्जीएपर्यैः | स्मभाग्यं त सुभगं विरहावस्थया च्थञ्जयन्ती काश्यं येन त्यजति विधिना स त्वयैवोपपाद्य | २६॥
वणीति ॥ श्रवेणी वेणीभूतं बेण्याकारं प्रतनु स्तोकं च सखिलं यस्या सा तथोक्ता । अन्यत्र वेर्णीभूतेकशपाशोति च ध्वन्यते । रह- न्तीति रहा: इगुपधलक्षणः कप्रत्ययः । तटया सहा य तरवस्तभ्यो भ्रदयन्तीति तथक्तेः जीणपणेः युष्कपन्रैः पाणड्न्छाया पाण्ड्वा । सत एव दह् सुभग विहारवस्थया पूर्वाक्तप्रकारया करणेन ॥ शतीत- स्यैतावन्त कालमतीस्य गतस्य प्रापितस्यव्यथंः । ते तव सौभाग्यं सुभग- त्वम् ।। “'टृद्धगतिन्ध्वन्ते पूव॑पद्स्य चः, इव्युभयपदचर द्ध : ॥ व्यञ्जयन्ती प्रकाशयन्ती । स खलु सुभगो यमङ्गनाः कामयन्त इति भावः । असौ पूर्वोक्त खिन्धुन॑दी निविन्ध्या ।, ' खी नव्य ना नदे सिन्धुरदेशमेदेऽम्बुधौ गज इति वैजयन्ती ॥ येन विधिना व्यापारेण कायै व्यजति स विधि. स्त्वयेवोपपाय्यः कतेन्य इत्यथे; स॒ च विधिरेकच्न वृष्टिरन्यत्र संभोगस्तद- भावनिबन्धनस्वात्काश्यस्येति भावः ॥ इयं पच्चमी मदनावस्था । तदुक्तं रतिरहस्ये - "नयन प्रीतिः प्रथमं वित्तासङ्खस्तता.ऽथ संकतपः । निद्राच्द- वस्तुता विषयनित्रत्तिख्रपानाशः । उन्मादो मूच्छ सृतिरित्येताः स्मरदशा दुरेव स्युः ॥ इति ॥ “तामतीतस्य इति पाठमाश्रित्य सिन्धुनीम नद्यन्तरमिति व्याख्यातम् । किंतु सिन्धुनोम कश्चिन्नदः कादमीरदेशेऽस्ति। नदी तु कुत्रापि नास्तीत्यपेक्ष्यमिव्याचक्ञते ॥
~~~------------ न
१ सर्राम्रेसातु; ताम् ३ सिन्धुम् ४ क्षीणं ५ भङ्युमग ६ व्यन्जधन्तीम्
पूवेमेघः । २५
प्ाप्याबन्तीनुदटयनकथणाकोविदश्ामन्र नपू्धदिष्ामनुसर पुरीं ओ्रीविशालां विशालाम् । स्वस्पीभूत सुचरित्फल स्वगिणा गां गतानां शषः पुण्येद्ट तसिव दिवः स्सन्तिमत्वण्डमेकम्।।३०॥ प्रप्येति । विदन्तीति विदाः ॥ इगुपधलक्षणः कः ॥ आकसा वेद्यस्थानस्य विदा कोविदाः ॥ अकाग्टुप्ते प्रपोदगादिस्ात्सधुः ॥ उदयः नस्य वत्सगजस्य कध्रानां वासवदन्ताहर्णाचद्धुतापाख्यानानां काविदा- स्तच्यज्ञा प्रामपु य व्रद्धास्त सन्ति यपु तानवन्तीस्तन्नामजनपदान्प्राप्य तत्र पूर््रोदिष्टां पूर्क्तां “सोधोस्सङ्घ्रणयविमु ग मा सम॒ मूरुजयिन्याः? इप्युक्ता श्रीविशालां संपत्तिमतीम् ।॥ “शामामपत्तिपद्यासु लक्मीः श्रीरिव ररयत' इति शादवरतः ॥ विशालं पुरीमुज्यिनीमनुसर व्रज ॥ कथमिव स्थिताम् । सुच रितफने पुश्यफल स्वर्गो पभांगलक्ञणे स्वल्पीभूते । अत्य- र्पवा॑शष्टे सतीत्यथः । गां भूर्मि गतानाम् ॥ “गोरिला इम्भिनी क्षमा" इत्य मरः ॥ पुनरपि भूखो क्रगतानासिच्यथंः । स्वगिणां स््रगेवतां जनाना शेपेभक्तशिष्टैः पुण्यैः सुङतेदट॑तमानीतम् । स्वगोथानुष्ठितकमशेषाणं स्वगे- दानावरयंभावारिति भाव । कान्तिरस्यास्तीति कान्तिमदुञ्ञ्लम् । सारमन।मव्यथः । एक भुक्तादन्यत् ।॥ “एके मुख्यान्यकेवलाः ` इत्यमरः ॥ दिवः स्वगस्य खणर्डमिव स्थितामि्युसरेक्ञा । एतेनातिक्रान्त- सकलभूनोकनगरसौमाग्यसारत्वमुजजयिन्या व्यज्यते ॥ 71 € $ [क 4 (. दीघीं कृवन्पदु मदकल कूजितं सारसानां ओः प्रत्यूषेषु स्फूटितकमलामोदमेन्नरीकषायः। यन्न स्त्रीणां हरति सुरतग्लानिमङ्ानुङ्कलः © शिपावातः प्रियतम इव प्राथेनाचाटुकारः ॥३१\। दी्धीडुवेन्िति ॥ यत्र विशालायां प्रतयूषेष्वहसुंखेषु ॥ भश्रस्युषो- 9 भवन्तीम् २ ज्ञान (३० ) हे मेष ! भवन्तीनामजनपदग्प्राप्य तत्र स्थितापुजयिनीं गच्छेति भविः । (३१ ) हे मेष | यत्र वि्ञारायां प्रमे कमररसौरभयुक्वः शिप्रावातः प्रिय- तम हव स्त्रीणां सुरतग्छा्तिं इरति तां विश्षाखं ब्रजेति भवः ।
रदे मेघदृतम् ।
{हमखं कल्यम्?” इत्यमरः ॥ पट प्रस्फुटम् । मदकरं मदे नाव्यक्तमधुरम् ॥ श्ध्वनो तु मघुरासफुटे । कलः” इत्यमरः । सारसानां पक्तिविशेषाणम् ॥ ध५सारसो मैथुनी कामी गोनद: पुष्कराह्यः” इति याद्वः ॥ यद्वा सार- सानां दंसानाम् ॥ ! चक्राङ्गः साग्सो हमः इति शब्दाणवं ॥ कूजितं मतं दीर्घीङ्कवन् । विस्तारयन्निस्यथः । यावद्रा शब्दाचृत्तेरिति भावः । पतेन प्रियतमः सचादु गस्मयानुपारिक्रीडापक्तिकरूजितम विच्दन्नीकुवननिति नच गम्यते । स्फ़टितानां विकसितानां कमलानामामाद्न पर मलन सह् या मैत्री संसगस्तन कपायः सुरभिः ॥ “रागद्रव्ये कपायोऽखौ नियाम सौरभे रस" इति यादवः )। अन्यत्र विमदगन्धत्यथः ॥ “विमटत्थिं परिमलो गन्धं जनमनोहरं । आमादः साऽतिनिहागः इत्यमरः ॥ अङ्घानुकू गाच्रमुखस्पशंः । अन्यत्र गाटालिद्धनरत्तगाच्र संवाहन इत्यथः । मव- मूतिना चाक्तम-“ अशिथिलपग्रिम्भैदेनसंवाहनानि ” इत ॥ संवा दन्ते च सुरतश्रान्ताः प्रियेयुवनयः। एनतकविरेव वक्ष्यति - “संभोगान्ते मम समुचिता हम्तसंकाहनानाप्' इति ॥ शिप्रा नाम काचित्तत्रस्था नदीं तस्या वातः शिप्रात्रातः । शि ग्रहणं शत्यद्याननायथम् ॥। प्राथना सुग्तस्य याञ्चा तत्र चादु करातीति तथाक्तः। पुनः सुरताथं प्रिव चनश्रयाक्त त्यथे. ॥ कमण्यरप्रत्ययः ॥ प्रियमा बर्रंभ इव स्राणां सुरतमग्लानि समा- गखद्' हरत नुदत । चाटूर्तिभविस्थ्रनपृवर तिखद्ाः सखिः प्रिव्रतमप्राथ- नां सफलयन्तीति भावः ।। `श्राथनाचाटु कारः" इत्यत्र ^लरिडतनायि- कानुनीता'' इति व्याख्यान सुरतम्टानिद्रणं न संभवति । तस्याः भरव सरताभावात्प्चात्तनसुरतग्नानिहर्णर तु नदान न्नको पश्लमनाथचादुवचन- साध्यमिस्युरमत्तेबाचिता विर्बाश्निम् “ज्ञातङन्यासद्गविशरत खरडितष्या- कपायता' इति दशरूपकं ॥ इतः परं प्र्तिप्रमपि दलाक्रत्रयं व्या्यायते- हारस्तारा्तरलगुटि कान्कोटिशः शङ्ख्युक्तौ शध्पश्यामान्मर कतमणीचुन्मयूवभ्ररोऽान । छा तस्या विपणिरचितान्विद्रमाणां च भङ्क- नसलक््यन्त सङ्िलिनिधयस्तायमात्रावशेपाः ॥
हारानिति ॥ यस्यां विशालायां कोटिशो परिपणिषु पण्यवीधिक्रासु ॥
"विपणिः परएयवाधिक्ाःः इत्यमरः ॥ रचिनान्धरसारितान् ॥ इदं विशे- १ थ ज भ ॐ ट ०९ ऋ द्र ॥ ५
पणं यथालिङ्गं सर्वत्र संवध्यते । तारजछ्द्धान् ॥ "तासे सक्त दिसंशुद्धौ
ए, 9६
पूर्वमेघः! ` २७
तरणे श्ुद्धमोक्तिकेः" इति विद्वः ॥ तरलगुटिकान्मध्यमणोभूतमहारत्नान् ॥ °तरलो क्ारमध्यगः'” इत्यमरः ॥ “पिण्डे मणो महारस्ने गुटिका बद्धष- रदे” इति शब्दाणवे । हारान्मुक्तावदीः । तथा कोटिशः शङ्लोश्च शक्तीश्च मुक्तास्फोटंश्च ॥ “मुक्तास्फोटः चियां श्य॒क्तिः राङ्खः स्याकम्बुरखियाम्'' इरयभरः ॥ शष्पं बालतृणं तद्रच्छयामान् ।॥ “शष्पं बालवृणं घासो यवसं तृणमजुनमः' इत्यमरः ॥ उन्मयूखप्ररोहानुद्रतरम्याङ्कुरान्मरकतमणी- न्गारुडरत्नानि । तथा विद्रुमाणां भङ्गान्प्रवालखर्डांश्च रष्टरा सलिलनिधय: समुद्रास्तोयमाच्रमवशेषो यषां ते तादृशाः संलक्ष्यन्ते । तथानुमीयन्त इत्यथः । रत्नाकरादप्यतिरिच्यते रत्नसंपद्धिरिति भावः ॥
प्रद्योतस्य प्रियदुहितरं वत्सराजो$त्र जहे हैमं तालद्रुमवनमभूदत्र तस्येव राज्ञः । अघ्रोद् भ्रान्तः किल नलगिरिः स्तम्भमुत्पाख्य दपौ- दिस्यागन्तूनरमयति जनो यत्र बन्धूनभिज्ञः ॥
प्रयोतस्येति ॥ नत्र प्रदेशे वत्सराजो वत्सदेशाधीश्वर उदयनः । प्रद्योतस्य नामोजयिनोनायकस्य राज्ञः प्रियदुहितरं वासबशततां जहे जहार । अत्र स्थले तस्यैव राज्ञः प्रद्योतस्य हैमं सोवणे' तालद्रुमवनमभूत् । अत्र नरगिरिनामेन्द्रदत्तस्तदीयो गजो दपान्मदासस्वम्रः मालानमुत्पार्योदुधूत्यो- द भ्रान्त उत्पत्य श्रमं कृतवान् । इतीत्थंमूताभिः कथाभिरित्यथः । श्भिज्ञः पूर्वोक्तकथाभिनज्ञः कोविदो जन शआागन्त््देशान्तरादागतान् ॥ ओणादिकस्लुन्ध्रत्ययः ॥ बन्धून्यत्र विशाछायां रमयति विनोदयति ॥ त्र भाविकाङुकारः । ्दुक्तम्ू-““अतीतानागते यत्र प्रत्तत्यत्वेन लक्षिते। च्रत्यद्ुताथेकथनाद्धानिक्ं तदुदाहृतम् ॥ इति ॥
पन्नरयामा विनिकरहयस्पधिन्नो यत्र बाहाः। दौलोदप्रास्त्वमिव करिणो वृष्टिमन्त: प्रमेदात्। 1 ` योधाप्रण्यः प्रतिदशमुखं संयुगे तस्थिवांसः ` ` प्रस्यादिष्टाभरणरुवयश्चन्द्रहासत्रणङ्केः ॥
पश्रेति ॥ हे जलद, यत्र विशालायां वाहा हयाः पत्रह्यामाः षला- शवणो श्त एव दिनकरहयसपधिनो वणेतो केगतश्च सू्याष्कल्पास्तथा शेलोोदपभ्राः शौलवदुन्नताः करिणः प्रभेदान्मदसखरावाद्धेतोस्त्वाभिव बृष्टिमन्तः। ' भरं नयन्तीत्यप्रण्यः ॥ “'सत्सूद्विष-- "इत्यादिना क्विप् ॥ ^“अपप्मामाभ्यां | द
२८ मेघदूतम् ।
नयतेः"? इत्ति वक्ततयाण्णत्वम् ॥ योधानामग्रर्यो भटश्रष्ठाः संयुगे युद्ध प्रतिद्शमुशखमभिरावण तस्थिवांसः स्थितवन्तः । अत एव चन्द्रहासस्य रावणासेत्रणानि क्ततान्येवाङ्काश्िह्वानि तेः{॥। '“चन्द्रहयासो राचणासाव सिमात्रेऽपि च क्वचित्" इति शाश्वतः ॥ प्रत्यादिष्यमरणरचयः प्रति. पिद्धमूपणकान्ताः । शखब्रहारा एव वीराणां भूषणमिति भावः ॥ अत्रापि भाविकाटंकारः॥
जालोद्गीर्णेरुपचितवपुः केशसस्कारधूपे
बन्धुप्रीत्या मवनशिखिभिदेत्तन त्योपदारः हम्यष्वस्याः कुसुमसुरभिष्वध्वखेदं नयेथा लच्मीं पश्यर्ललितवनितापादरागांकितेषु ॥३२॥
जालोद्रीर्धेरिति ॥ जालो टरर्णेगवाक्तमागेनिगतैः ॥ “जारं - गवात्त आनाये जालके कपटे गणे" इति याद्वः -॥ केशषंस्कारधूपैः । ब ताकेशवासनार्थगन्धद्रञ्यधूपैरिव्यथंः ॥ अत्न 'संस्कारधूषयोस्तादर्ध्येऽपि यूपदावादिवसरकरतिविकारसराभावादद्वघासादिवरषष्ठीसमासो न चतुर्थी समासः ॥ उपचिततवपुः परिपुष्टशरोरः। बन्धौ बन्धुरिति वा प्रीत्य भवनशिखिभिगरहमयुरेदत्तो नत्यमेवोपदहार उपायनं यस्मे स तथोक्तः । ““उपायनमुपग्राह्यमुपदारस्तथोपदाःः इत्यमरः ॥ ऊुयुमैः सरभिष सग न्धिप ॥ ललितवनिताः सुन्द्रखियः ॥ “ललितं रिपु सुन्दरम् इति शब्दाणवे ॥ तासां पाद्रागण लान्तारसनाङ्भितेप चिहितेष हम्य्प॒ धनि कभवनप्वस्या उज्जयिन्या लक््मा.पश्यन्नध्वनाऽप्वगमनन खद् कलश नयेथ छपनय ।॥३२॥ भतुः कर्ठच्छविरिति गणः सादर वोच्यमाणः
पुण्यं यायाख्िसुवनयुरोधौम चंरुडीरवरस्य । धूतोद्यानं कुवलयरजोगन्धिभिगेन्धवत्या-
स्तोयक्रीडानिरतयुवतिस्नानतिक्तमेरुद्भिः ॥२३३॥
क ~~ -------~~--->= *~ +> ~ 4 भ = न
[य
१ धूमे. २ नत्तोपचारः. ३ भध्वखिन्नान्तरास्मा, ४ भुक्वा खेदम्, व्यक्त्व खेदम; रात्रि नीष्वा. ५ ददयमानः,. ६ चण्डेऽवरस्य. ७ विरत
(३२) हे मेघ ! तत्र विक्षारायां हम्यव रष्ष्मीं पश्यन् मागश्रममपन येति भावः ।
(३३) हे मेघ ! तश्र पि शारयामतिपरिन्रं मह(शारस्थानं गच्छेरिति भातः
पुवमेघ : ॥ ग६
भतुरिति ॥ भतुः स्वामिनो नीलकण्ठस्य भगवतः कर्टस्येव छविय- स्यासौ कर्ठच्छविरिति हेतोगंणेः प्रमथैः ॥ “गणस्तु गणनायां स्याद्ग- शेशे प्रमथे चये" इति शब्दाणेवे ॥ सादरं यथा तथा वीक्ष्यमाणः सन् । त्रियचस्तुसादश्यादतिभ्रियतं भवेदिति भावः । चया भुवनानां समा हारसख्िमुवनम् ॥ “'तद्धिताथ- इत्यादिना समासः ॥ तस्य गुराखेला- क्यनाथस्य चण्डीश्वरस्य कात्यायनीवस्लभस्य पुख्यं पावन धाम महाका- लाख्यं स्थानं याया गच्छं ॥ विध्यर्थे लिङः | श्रेयस्कर त्वात्सवेथा यातव्य- मिति भावः ॥ उक्तं च स्कान्द्--“श्ाकाशे तारकं लिङ्गं पाताले हाटकेश्वरम् । मव्यलाक महाकारं रषा काममाप्नुयात् ॥'‡ इति ।\ न केवट मुक्तस्थानमिद् किन्तु विलासस्थानमपीत्याद-धूतेति ।॥ कुवल्य- रजो गन्धिभिरुखषलपरागगन्धवद्धिस्तायक्रोडासु निरतानामासक्तानां युव- तीनां स्नान स्नानोय चन्दनादि ॥ करण स्युर् ॥ ^स्नानीयेऽभिषवे स्नानम्" इति याद्वः ॥ तेन तिक्तः सुरभिभिः ॥ -“कटुतिक्तकषायास्तु सोरम च प्रकतिताः इति हरायुधः ॥ सोगन्ध्यातिशयाथं विशेपण- द्रयम् । गन्धवस्या नाम नद्यास्तत्रत्याया मरुद्धिमारुतेधूतोदयानं कम्पिता- क्रोडभमिति धाम्ना विशपणम् \
अप्यन्यस्मिस्चलधर भह्(कालमासाद्य काले स्थातव्यं ते नयनविषयं यावदत्येति भानुः कुःवेन्सध्यावलिपटदहतां शूलिनः श्लाघनीया- मामन्द्राणां फलमविकलं लप्स्यसे गजितानाम्।॥।३४॥
अपीति ॥ युग्मम् ॥ हे जखूघर, महाकारं नाम पूर्क्तं चर्डीश्रर- स्थानमन्यस्मिन्सन्ध्यातिरिक्तंऽपि काट आसाद्य प्राप्य ते तव - स्थातव्यम् । स्या स्थातन्यमिद्यथः ॥।““छरस्यानां कतरि वाः इति षष्ठी ॥ यावद्यावता कालेन भानुः सूर्यो नयनविषयं रष्टिपथमत्येत्यतिक्रामति । अस्तमय- कालपयन्तं स्थातव्यभिव्यथेः ॥ यावदिव्येतदवधारणणार्थे । ध्यावत्तावच्च साकत्येऽवधो मानेऽवधारणे? इत्यमरः ।॥ किमथमत चाह कवेरिति ॥ ऋघनीयां प्रशस्यां शूनः शिवस्य ;सन्ध्यायां बिः पूजा तत्र पटहतां
---*---------~-- “~~ =-="
१ भभ्येति. २ नासंत्राणाम्; नामाद्राणाम् (३४) हे मेव ! तत्र विशाङयां स्तायन्तनपूजावक्षरे गम्भीरगजंनद्वारा महा- कारपू जापरहकाय सम्पाद्थ हश्तकायं तम्यादनरूरफरं चाऽनुभूय गच्छेरिति मावः।
भ ० ०००9 न न ००.५.५०
- ३० मेघदुतम्।
कुट. न्संपादयन्नामन्द्राणामीषद् गम्भीराणां गजितानामविकलमखर्ड फट लप्स्यसे प्राप्स्यसि ॥ लभेः कतरि लट् ॥ महाकाटनाथबदिपटहस्रेन विनियोगात्ते गजितसाफस्यं स्यादित्यथः ॥ पादन्ासेः क्वणितरशनास्तञ्च लीलावधुनै- रत्नच्डायास्वचितवलिभिशथामरेः कलान्तदस्ता । वेश्यास्त्वत्तो नखपदस ान्प्राप्य वषोग्रविन्द्-
नामोच्यन्ते त्वयि मधुकरश्रणिदीघान्कटात्तान्॥ ३५॥ पादन्यासैरिति ॥ ; ` सन्ध्याकाले ॥ पादन्यासैश्चरणनित्तेषैन्याङ्खैः कणिताः शबष्दायमाना रना यासां तास्तथोक्ताः ॥ कणतरकमेकतवान “गत्यथाकमक-- इत्यादिना कतरि क्तः ॥ लीखया विलासेनावधूते कम्पितैः रत्नानां कङकणमणीनां ह्ायया कान्त्या खचिता रूषिता वलय- ऋछामरद्र्डा येषां तैः 1 “बलिश्चामरदर्डे च जरा व्रिश्खथचमेशि" इति विश्वः ॥ चामरैबोलन्यजनेः क्लान्तदस्ताः ॥ एतेन देशिकं नत्यं सूचितम्! तदुक्तं नत्यसवेस्र-““खडगकन्दुकवस्नादिदण्डिकाचामरसजः । वीणां चं धरता यक्छुयुन त्य तदशिकं भवेन् ।।' इति ॥ वेश्या महाकालनाथमुपेत्य नत्यन्त्यो गणिकास्तत्तो नखपदेषु नखन्षतेषु सुखान्युखकरान् ॥ “सुख हेती सुखे सुखम्” इति शब्दाणेवे ॥ वपस्याग्रचिन्दून्प्रथमभिन्दृन््राप्य यि मधुकरभ्रणिदीदौन्कराक्ञानपाङ्गानामोक्ष्यन्ते । “१२रुपछृताः सन्त . सद्यः प्रस्युपङ्कवतेः' इति भावः । कामिनीदशनीयत्वलक्तणं शिवोपासना- फलं सद्यो लप्सयस इति ध्वनिः ॥ पर्चादुच्चैसजतरुवनं मरुडलेनाभिलीन सान्ध्य तेज; प्रतिनवजपापुषपरत्तः दधानः च त्यारम्मे रर पशपतेराद्रनागाजिनेश््ां
शान्तोदेगस्तिमित्तनयनं इष्टमक्ति भ॑धान्या ॥६६॥
~~~, = "~~ ~“ ~~~" >
१ पादन्यास. २ रचित. २ कान्त. ४ नत्तारम्मे
(१५)ह मेघ ! सध्याकाले महाकालवैशानाथमागतानां कारगनारनां दशंनात्मकं च्िक्षौपामनफरं ते भविभ्यतीति भावः ।
(२३६) हे मेष ! त्र शिवताण्डवङारे स्ान्ध्यमरणं तेजो दधत् तवं गजश्मं विसखेकनाव् जात भक्रानोखाष्वश्नमपनयेकति भवः ।
पूवमेघः । द
पश्चादिति ॥ पश्चात्सध्या्रस्यनन्तरं पञ्युपतेः शिवस्य नत्यारम्भे तारडवप्रारम्भे प्रतिनवजपापुप्परक्तं प्रस्यभ्रजपाकुमुमारुणं सन्ध्यायां भवं न्ध्यं तेजो दधानः । उच्चैरुन्नतं भुजा एव वरवस्तेषां वनं मण्डलेन मरण्डलाकारेणाभिलीनो ऽभिव्याप्रः सन् ॥ कतरि क्तः॥ भवान्या भवपल्न्या ॥ द्रवरुणभवशवरुद्रमृडदिमारण्ययवयवनमातुलाचायाणामानुक्" इति ङीष् । श्मानुगांगमईइच ॥ शान्त उद्वेगो गजाजिनदशनभयं ययोस्ते श्रत एव स्तिमिते निश्चले नयने यस्मिन्कमंणि तत्तथोक्तम् ॥ ““उद्रेगस्स्वरिते क्लेशं भये मन्थरगामिनि" इति शब्दाणवे ॥ भक्तिः पृञयेष्वनुरागः ॥ भावाथ क्तिन्प्रत्ययः ॥ दष्टा भक्तियस्य स टष्टभक्तिः सन् । पश्ुपतेराद्र शाशिताद्र यन्नागाजिनं गजचमं ॥ ““श्रजिनं चमं कृत्तिः खी इत्यमरः ॥ तत्रेच्छा हर निवतेय । स्वमेव त्तत्स्थाने भवेतयथंः । गजा- सुरमदनानन्तरं भगवान्महादेवस्तदीयमाद्रीजिनं भुजमरडलेन बिभरत्ता- , रडवं च कारेति प्रसिद्धिः । टृष्टमक्तिरिति कथं रूपसिद्धिः । रश्टशब्दस्य ‹ खियाः पुंवत्” इस्यादिना पुंवद्धावस्य दुधेटत्वादपूरणौप्रियादिष्विति निषधान् । भक्तिशब्दस्य प्रियादिषु पाठादिति । तदेतच्चोद्यं रट भक्तिरिति शब्दमाश्चित्य प्रतिविहितं गणठ्याख्याने दृद भक्तिरस्येति नपुंसकं पृवप- दम् । अदाह्यनिचृत्तिपरत्वे टद्शब्डार्लिङ्गविरोषस्यानुषकारितात्ज्ञीत्- मविवलितमिति ॥ भोजराजस्तु--“भक्तो च कमेसाधनायाभित्यनेन सूत्रेण भज्यते सेव्यत इति कमाथेत्वे भवानीभक्तिरित्यादि भवति । भाव- साधनायां तु स्थिरभक्तिभवान्यामित्यादि भवति" इत्याह । तदेतत्सवं सम्यग्बिवचित रघुवंशसं जी बिन्यां “टद् भक्तिरिति उयेष्ठेः इत्यत्र । तस्मा. द् दुष्टभक्तिरित्यत्रापि मतभेदेन पूपद्स्य खीतेन नपखकत्वेन च रूपसिद्ि- रस्तीति स्थितम् ॥
हत्थं महाकालनाथस्य सेवराप्रकारमभिधाय पुनरपि नगरसंचारप्र- कारमाह- |
गच्छन्तीनां रमणवसति योषितां तच्च न्तः रुद्धालोके नरपतिपथे सुचिभेद्यैस्तमोभिः।
३२ मेघदुतम् ।
सोदामन्या कनकनिकषस्निग्धया दशयोर्व तोयोत्सगस्तनितंसुखरं २ | 3 भूवि त्सगस्तनितस्ुखरो मा स्म भूर्विक्लवास्ताः ॥३५।।
गच्छन्तीनाभिति ) तत्रोञजयिन्यं नक्तं रात्रौ रमणवसतिं प्रियभ- वनं प्रति गच्छन्तीनां योषिताम् । च्रभिसारिकाणामित्यथः । सूचिभि- भेदैः । श्तिसान्दरैरित्यर्थः । तमोभी रुद्धालोके निरुद्धदृ्टिप्रसारे नरपत्ति- पथे राजमार्गे कनकस्य निकषो निकष्यत इति .वयुत्पत्त्या निकष उपलग- तरेषा तस्येव स्निग्धं तेजो यस्यास्तया ॥ “स्निग्धं तु मस्रणं सान्द्रो रम्ये क्लीवे च तेजसि" इति शत्दाणेत्रे ॥ सुदाम्नाद्िणैकदिक्सौदामनी विद्यत ^तेनेकदि क्" इत्यरप्रत्ययः ॥ तयोव ' मारौ दशय । किंच तोयोर्सम- स्तनिताभ्यां वरृष्टिगजिताभ्यां मुखरः शब्दायमानो मास्म मूः। कुतः । ता .योपितो विक्टवा भीरवः । ततो वृष्टिगजिते न कार्ये इत्यथः ॥ नात्र नोयोत्सगसहितं स्तनितमिति विग्रहः । विशिष्टस्यव के वलस्तनितस्याप्यनि त्वान् । न च दन्द्रपक्तेऽल्पाच्तरपूवेनिपातशाखविरोधः “लन्णदेत्वोः क्रियायाः"? इति सुत्र एव विपरीतनिरदैरोन पूवेनिपातशाखस्यानित्यतज्ञा- पनादिति
तां कस्यांचिद् मवनवलमौ सुक्तपारावतायां नीत्वा रानि चिरविलसनास्सखिन्नविद्युल्कलच्रः । दृ सूरये पुनरपि भवान्वाहयेदध्वशेषं मन्दायन्ते न ग्वलु सुट दामभ्युपेताथक्रत्याः ॥ ३८ तामिति ॥ चिरं विलसनार््फुरणात्छिन्नं विद्युदेव कलत्र यस्य स अवान्सुप्राः पारावताः कङरवा यस्यां तस्याम् ॥ विविक्तायामित्यथेः ॥ “पारावतः कलरवः कपोतः” इत्यमरः जनसंचारस्तत्राऽसं भा वित एवेति भावः । कस्यांचिद्धवनवलभौ । गृहाच्छादनोपरिभाग इत्यथः ॥ '्रान्डा- दनं स्याद्लमी गृहाणाम्” इति हरायुधः॥ तां रात्रिं नीता सुर्य दृष
~~ = ~, ----~“~ ~= ~ -------~ ~>" °+ -----~-- ~ ~ -----
५* --+-~ ~ ~~ ~= “ ----------- ~~~ ~~~
१ छायया. २ विमुख. २३. (३७) हे मेघ उउजयिन्यां निक्शि गण्छन्तीरमिसारिष्ा विदू युता मागं प्रद- शंय न च तासां ब्ष्टिगजिंताम्यां भयमुत्पादयेति मोवः । | (३८) हे मेष ! सुह्टट्कायं साघकस््वं तत्र विक्ञारायां रात्रि यापथिष्वा प्रात- गच्छेरिति भावः ।
पूवमेघः । ३२
सती । उदिते सतीत्यथंः । पुनरप्यध्वशेपं वाहयेत् । तथाहि सुहटदां भित्रा- णामभ्युपेताथेस्याङ्गीकृताथंस्य भयो जनस्य कृत्या क्रिया यैस्ते । ्भ्युपेत- सुद्ृदथो इत्यथः ॥ सापेक्त्वेऽपि गमक्त्वासमासः ॥ “कृत्या क्रियादेव- तयोः कायं स्री कुपिते त्रिष् इति याद्वः ॥ “करजः श चः इति चका- रात्क्यप् ॥ न मन्दायन्ते खलु न मन्दा भवन्ति हिं ) न विलम्बन्त इत्यथः ॥ “टोहितादिडाञभ्यः क्यष्” इति क्यष् । ध्वा क्यषः? इत्यात्मनपदम् ॥
तस्पिन्काल्ञे नयनसलिल याषितां खर्डितानां
व € शान्ति नेयं प्रणएयिभिरतो वतमं नानोस्त्यजाश्च । प्रालेयास्त्रं कमलवदनात्सोऽपि हतुं नलिन्याः प्रत्याच्रत्तस्त्वयि कररुधि स्यादनल्पाभ्यसरुयः ॥३६॥ तस्मिन्निति ॥ तस्मिन्काल पूर्वोक्ते सूर्यादयकाले प्रणयिभिः प्रिय
तमैः खरि्डितानां योपितां नायिकाविशेषाणम् ॥ (नज्ञातऽन्यासङ्गविक्ृते- ख गिडतेष्याकपायिताः इति दशरूपके ॥ नयनसलिलं शान्ति नयं नत- व्यम् ॥ नयतिद्विकमकः॥ भता हेतीभानोवेत्माञ्चु शीघ्र व्यज । तस्यावरको म भूरित्यथः 1 रिपक्तेऽनिष्टमाचष्टे--सोऽपि भानुः । नलान्यम्बुजानि यस्याः सन्तीति नलिनी पद्िनी ॥ “वृणेऽम्बुजे नरना तु राज्ञि नालेतु न सियाम्” इति शब्दाणवे ॥ तस्याः स्वकान्तायाः कमलं स्वङुसुममेव वद्नं तस्मास्रालय हिममेवासमश्र हत शमयितुं प्रत्यावृत्तः प्रत्यागतः । लिन्याश्च भतुभानाई शान्तरे नलिन्यन्तरगमनात्वरिडितत्वमित्याशयः । ततस््रयि । करानराररुणद्धोति कररुत् । क्विप् । तस्मिन्कररुधि सति । हस्तरोधिनि सतीति च गम्यते ॥ “बलिहस्तांशवः करः इत्यमर अनल्पाभ्यसू योऽपिकविद्धेः स्यान् 1 प्रायेशेच्छ्वाविशेषविघाताद् देषो रोष- विशषश्च कामिनां भवतीति भावः । किच “आत्मान चाकमीशान विष्णं वाद्यो जनः । श्रेयांसि तस्य नश्यन्ति रौरवं च भवेदूधवम् ।'” इति . निषेधात्कायहानिभ विष्यतीति ध्वनिः ॥ गम्भीरायाः पयसि सरितश्चेतसीव प्रसक्त
चायात्मापि प्रकृतिसुभगो लप्स्यते ते प्रवेशम् नव (३९) हे मेष ! सूयोदयकारे खण्डितनायिकाश्रदृरीकरणावसरत्वात् कमलिनी दररूपाश्नर विमोचनाय प्रहृत्तस्य भानोमांगं तपज नोचेत्स सग्यि क्रद्धः स्थादिति भावः। .
२४ मेघदुतम्।
तस्मादस्याः कुमुदविशदान्यहेसि त्वं न पेया- न्मोधीकतुं चटुलशफरोद्रतनप्रेक्ितानि ।॥४०॥
गम्भीराया इति ॥ गम्भीरा नाम सरित् ॥ उदात्तनायिका च ध्वन्य- ते ॥ तस्याः प्रसन्नेऽनुरक्तस््राहोषरहिते चेतसीव प्रसन्नेऽतिनिमंले पयसि । प्रकृत्या स्वभावेनैव सुभगः सुन्दरः ॥ ““सुन्दरेऽधिकभाग्ये च दुदिनेतर - वासरे । तुरीयो श्रीमति च सुभगः" इति शब्दाणेवे ॥ ते तव छाया चासाबात्पा च । सोऽपि प्रतिविम्बशरीरं च प्रवेशं लप्स्यते । भपिशब्दा- स्वेशमनिच्छीरषीति भाषः । तस्माच्छायाद्वायपि प्रवेशावश्यंभावित्वादस्या गम्भीरायाः । कुमुदकद्विशदानि धवलानि चटलानि शीघ्रणि शफराणां मीनानामुद्रतनान्युल्टुर्ठनान्येव प्रक्षितान्यवरोकनानि ॥ त्रिषु स्याश्चटुलं शीघ्रम" इति विश्वः ॥ एतावदेव गम्भीराया अनुरागलिङ्गम । पैयाद्धा- टयु । वैयात्यादिति यावत् । मोधीकर वरिफलीकतु नार्हसि । नानु- रक्ता विप्रखन्धव्येत्यथः ॥ धूतंलक्तणं तु-“क्लिश्नाति नित्यं गमितां कामि- नीमिति सुन्दरः । उपैत्यरक्तां यत्नेन रक्तां धूतो विमुञ्चति ॥'” इति ॥
तस्याः किंचित्करधतमिव प्राक्तवानीरशाख नीत्वा नीलं सलिलवसनं सुक्तरोधोनितम्बम्। प्रस्थानं ते कथमपि सखे लम्बमानस्य सावि
ज्ञातास्वादो विन्रतजघनां को विहातुं समथः॥४१॥ तस्या इति ॥ हे सखे, प्राप्ता वानीरशाखा वेतसशाखा येन तत्तथोक्त मत एव किञ्विदीषकरधृतं हस्तावलम्ब तमिव स्थितम् . मुक्तस्त्यक्तो रोध स्तरमेव नितम्बः कटिर्येन तत्तथोक्तम् ॥ “नितम्बः पश्चिमे श्रोशिभागेऽ द्िकटके कटो" इत यादवः ॥ नीलं कृष्णवर्ण तस्या गम्भीरायाः सरि- लमेव वसनं नीत्वाऽपनीय ॥ प्रस्थानसमये प्रेयसीवसनग्रहणं विरहतापवि- १ तस्याः रे हत्वा ३ पुरिनजघनाम् । (४०) हे मेष ! गम्भीरानामनदीजङे छावाद्रारा प्रविष्टं व्वामीध्ठितुमुस्सुकशशक- रोणापर्टण्ठनारमकावकोकनवैफल्यं विधातुं नाहं सीति मावः । (४१) हे मेष! यथा प्रवासी कशित्शछामी प्रस्थानङाठे विरईतापञ्नान्तये नायिक्ावस्चनमवङूग्धय गच्छति तथा भवनपि गम्भीरानदीतोयमादाय प्रस्थास्यत इति भावः । |
पूषमेघः । ;
नोदनाथमिति प्रसिद्धम् ॥ लम्बमानस्य पीतसलिटभराष्ठम्बमानस्य । अन्यत्र जघनारूढस्य । ते तव प्रस्थानं प्रयाणं कथमपि कृच्रेण भावि ॥ कृच्छुते हेतुमाह -ज्ञातेति ॥ ज्ञातास्वादोऽनुभूतरसः कः पुमान्विवृतं प्रकटी- कृतं जघने करिस्ततूवंभागो वा यस्यास्ताम् “जघनं स्याक्कटौ पूश्रोणिभा- गापरशयोः इति याद्वः ॥ विहातु' त्यक्तुं समथः । न कोऽपोत्यथः ।
त्वत्निष्यन्दोच्छवसितवसतुधागन्धसंपकौरम्यः स्रोतोरन्धध्वनितसुभगं दन्तिभिः पीयमानः। नीचैवोस्यत्युपजिगमिषोदेवपूवं गिरि ते शीतो वायुः परिणमयिता काननोदुम्बराणाम्॥४२॥
सदिति ॥ त्वन्निष्यन्देन तव वृष्टयोच्छरुसिताया उपङ्कंहिताया वसुधाया भूमेगन्धस्य संपकेण रम्यः । सुरभिरित्यथेः ॥ सोतः शब्दे- ` नेन्द्रियवाचिना तद्विशेषो घ्राणं लक्ष्यते ॥ “सोतोऽम्बुवेगेन्द्रिययाः"” इत्यमरः ॥ सोतोरन्धे षु नासाभरङ्कहरेषु वदूष्वनितं शब्दस्तेन सुमगं यथा तथा दन्तिभिगजेः पीयमानः । वघुधागन्धलोभादाव्रायमाण हत्यर्थः 1 अनेन मान्धमुच्यते । काननेषु वनेपू दुम्बराणां जन्तुफलानाम् “उदुम्बरो ` जन्तुफलो यज्ञाङ्ग हेमदुग्धकः ° इत्यमरः ॥ परि णमयिता परिपाकयिता ।! ५मितां हस्वः” इति हस्वः ॥ शीतो वायुः । देवपूतै देवशब्दः गिरिम् । देवगिरिमित्यथः । उपजिगमिषो ष्पगन्तुमिच्छोः ॥ गमेः सन्नन्तादुपरत्य- यः ॥ ते तव नीचैः शनैवस्यति । त्वां बीजयिष्यतीत्यर्थः ॥ सम्बन्धमात्र- विवन्तायां षधी । “देवपूवे" गिरिम्” इत्यत्र देव पृवैतवं गिरिशब्दस्य न तु संक्ञिनस्तदथेस्येति संज्ञायाः संक्ञितरामावाद्वाच्यवचनं दोषमहुरालंका- रिकाः । तदुक्तमेकावल्याम् - “यद्वाच्यस्य वचनमवाच्यवचनं हि तत्” इति ॥ समाधानं तु देवशब्दविशेषितेन गिरिशब्देन शब्दपरेण मेघोपग- मनयोग्यो देवगिरिङक्ष्यत इति कथंचित्संपाधम् ॥
तन्न स्कन्द् नियतवसति पुष्पमेघीक्रतात्मा पुष्पासारैः स्नपयतु भवान्व्योमगङ्गाजलाद्रेः |
णी
१ पुण्यः (४२) है मेष ! शीतो वायुद् वगिरिं जिगमिषुं व्वा शने्वीजयिष्यतीति आव; |
३६ मेघदूतम् । रक्ताहेतोनवशशिभरता वासवीनां चमूना- मत्यादित्यं हुतवहमुखे संभृतं तद्धि तेजः ॥ ४२ ॥ तत्रेति ॥ तन्न देवगिरौ नियता वसतियस्य तम् । नित्यसंनिदहितमि त्यथ. ॥ पुरा किल तारकारप्रासुरविजयसंतुष्टः सुरप्राथनावशाद्धगवान्भव ननन्द नः स्कन्द नित्यमहमिह सह शिवाभ्यां व तामीव्युक्त्वा तत्र वस तीति प्रसिद्धिः ॥ स्कन्दं कुमारं स्ामिनम। पुष्पाणां मेघः पुष्पमेघः पुष्पमेघीकृतात्मा कामरूपत्वाप्पुष्पवपुकमषीकृतविभ्रहः सन्व्योमगङ्गाज लार: । पुष्पासारेः पृप्पसंपातैः ॥ “"्धारासंपात आसारः" इत्यमरः । भवान्प्वयमेव स्नपयखभिपिच्वतु । स्यंपूजाया उत्तमत्वादिति भावः॥ तथ च शंभुरहस्ये--^स्वयं यजति चेदेवमुत्तमा सोदाराल्मजैः । मध्यमा या यजे द् भत्येरधमा याजनक्रिया ॥7" इति । स्कन्दस्य पूज्यत्वस्मथनेनार्थ नाथान्तः न्यस्यति--रत्तति । तन भगवान् स्कन्द इत्यथः । विधेयप्राघान्यान्नपुस कनिर्देशः ॥ वासवस्यति वासव्यः `| “तस्यदम” इत्यण् । तासां वास बीनामन्द्रीणां चमूनां सेनानां रक्तादेतो रक्ञायायाःकारणेन । र्ताथ मित्यथं “पणी हतुप्रयोग इति षष्ठी ॥ नवशशिथ्ता भगवता चन्द्रशेखरेण । वहतीति वहः ॥ पचाद्यच् ॥ हृतस्य वहा हुतवहो बन्दिस्तस्य मुखे सथरूते संचितम् । आदित्यमतिक्रान्तमस्यादित्यम् ॥ “अव्यादयः क्रान्ताद्यथे द्वितीयया” इति समासः ॥ तजा हि साक्तादगवता हरस्य॑व मूत्यन्तर मित्यथः । प्रतः पृञ्यमिति भावः| मुखम्रहण तु इ्द्धत्वसूचनाथम् | तदुक्तं शंभुरहस्ये--“गवां पश्चाद् द्विजस्यादर्यो गिनां हकवेवेचः । पर शुचितमं विदान्मुखं खीवन्हिवाजिनाम ।।'' इति ॥
ज्योतिलखावलयि गलितं यस्थ बं भवानी ुशरप्रेम्णा कुवलयदलप्रापि कणे करोति ।
धौतापाडः हरशशिरूचा पार्वकेस्तं मयूर पञ्चादद्विग्रहणगुरुभिग्जितेनतयेथाः ॥४४॥
अन्न = => ~~~ -- ---*- ~ -= + ~~~ ~ व
१ वसूनाम २ प्रीस्या. ३ पद्. ४ जाप्यायये (४३) हे मेध ! देवसेनारेक्षणाथंमग्नौ शिवेन निहितं तेजोरूपं तश्र स्थितं
स्कन्द् पुष्पधारामिः स्वयमनिलिञ्चेति भावः । ८१४१ दे चेच । चन्ननोत्तगं स्छन्दयजादनं मयर गम्मीरगजनेनर्तय इनि भयात, ।
पूवमेघः। ९७. उ्यो तिरिति ॥ अयोतिषस्तेजसो लेखा राजयस्तासां वलयं मण्ड यस्यास्तीति तथोक्तम् गणितं श्रष्म्। न तु लीस्यासखरयं लिज्ञमिति भावः । यस्य मयूरस्य वहै पिच्छम् । पिच्छब्ं नपुंसके" इत्यमरः ॥ भवानी गौरो । पुत्रप्रेम्णा पुत्रस्नेहेन कुवलयस्य दं पत्र तस्रापि तद्योगि यथा तथा कर्णे करोति । दलेन सह धारयतीत्यथः । यद्वा कुवबखयस्य दलगप्रापि दलभानि दला ऋ? करोति ॥ किविबन्तात्सघ्रमी ॥ दलं परि हत्य तत्स्थाने वर्ह धत्त इत्यथः ।॥ नाथस्तु “ङुवलयदलच्तेपि" इति पाठमनुस्रव्य 'न्तेपो निन्दापसारणं वा" इति ठउयाख्यातवान ॥ हरशशि- सचा हरशिरश्चन्द्रिकया घोतापाङ्क सतोऽपि शोकटयादतिधवलितनत्रान्तम “अपाङ्गो नेत्रयारन्तौ?ः इत्यमरः ॥ पावकस्याग्नरपत्यं पावकिः स्कन्द् ॥ “श्रत इञ्” इति इञ. ।; यस्य तं पृव^क्तं मयूरं पद चात्परुप्पा- भिप्रेचनानन्तरमद्रेदँवगिरेः कतः म्रहणिन गुहास्क्रमणेन गुरुभिः। प्रतिष्वानमहद्धिरिव्यथंः । गजजितैनंतयथा नृत्यं कारय । मादंङ्धिकभावेन भगवन्तं कुमारमुपास्सेति भावः ॥ “नतयथ।:” इत्यत्र “अणावकम- काचचित्तवत्कतेकात्” इ्यात्मनेपदापवाद्ः । “निगरणणचलनार्थभ्यरच इति परस्मेपदं न भवति तस्य “न पादम्याड्यमाङ्यसपरिमुहरुचिनरतिवद्वसः' इति प्रपिपेधात् ॥
आराध्येनं शरवणभवं देवसुल्लद्धिताध्वा सिद्धदन्द्रेजलकणभयाद्रीणिभिर्छक्तमागः ।
व्यालम्बेथाः सरसितनयालम्भजां मानयिष्यन् सरोतोमूत्यो सुवि परिणतां रन्तिदेवस्य कीर्तिम्।॥४५॥
आराध्येति ॥ एन पूर्वोक्तं शया बाणद्रणानि ॥ “शरो बाणे बाण- तृणे? इति शब्दाणवे ॥ तेषां वनं शरवणम् ॥ ^्रनिरन्तःशर- इत्यादिना णत्वम् ॥ तत्न भवो जन्म यस्य तं . शरवरणभवम् ॥ ““श्रवर्ज्यो बहुतरी हिव्यंधिकरणो जन्मादयुत्तरपद्ः" इति वामनः । अवर्ज्योऽगति- कत्वादाश्रयणीय इत्यथः ॥ देवं स्कन्दम् ॥ “शरजन्मा षडाननः" इत्य मरः ॥ आराध्योपास्य वीणिभिर्वीणाबद्धिः ॥ व्रीद्यादितादिनिः॥
----~------- ~ + == -- -----~ =, = ज~ - --~ "~ -- ----- जनक भ "०
१ दत्त मागः, दत्तवत्मा. (४५) हे मेघ ! स्कन्द माराध्य चमंण्वर्ती नदीं खस्छारयिष्यन् गच्छेरिति भावः ।
निरि
३८ मेघदुतम् ।
-सिद्धदनदः सिद्धमिथुनैः। भगवन्तं स्कन्दभुप्वीणयितुमागतैरिति भावः । जलंकरणभयात् । जलसकस्य वीणाकणएनप्रतिबन्धकत्वादिति भावः। मुक्तमारगस्त्यक्तवरमौ सन्नुर्लङ्िघताष्वा । कियन्तमध्वानं गत इत्यथः । सुरभितनयानां गवामालम्भेन संज्ञपनेन जायत इति तथोक्ताम्। भुवि लोके सोतोमूत्यो प्रवाहरूपेण परिणतां रूपविरोषमापन्नां रन्तिदेवस्य दशपुरपतेमहाराजस्य कीर्मिम् । चमरत्याख्यां नदीमित्यथः । मान- यिष्यन्तत्कारयिष्यन्व्यालम्बेथाः । श्रालम्ब्यावतरेरित्यथंः । पुरा किङ राज्ञो रन्तिदेवस्य गवालम्भेष्वेकन्र सं्रताद्रक्तनिष्यन्दाच्चमराशेः काचिन्नदी सस्यन्दे । सा चमखवतीव्याख्यायत इति ॥
त्वय्यादातुं जलमवनते शा्धिणो वणंचौरे
तस्याः सिन्धोः पृथुमपि तनु दूरभावात्प्वाहम् । प्रज्तिष्यन्ते गगनगतयो नूनमावज्यं ट्टी-
रेकः सुक्तागुणमिव सवः स्थुलमध्येन्द्रनीलम्॥४६॥
त्वयीति ॥ शाङ्गणः कृष्णस्य वणेस्य कान्तेश्चौरे वणचौरे । तत्त स्यवणं इत्यर्थः । तयि जरूमादातुमवनते सति प्रथुमपि दृरत्वात्तनुं सूक्ष्मतया प्रतीयमान तस्याः सिन्धोकवमंरत्याख्यायाः प्रवाहम् । गगन गतिर्येषां ते गगनगतयः खेचराः सिद्धगन्धवादयः ॥ अयमपि बहुत्रीहिः ` पुववञ्जन्मादयत्तरपदेष द्रष्टव्यः ॥ नूनं सत्यं दृष्टीराबज्य नियम्येकमेक- यष्टिकं स्थूलो महान्मध्यो मध्यमणीभूत इन्द्रनीलो यस्य तं मुवो मूमेभु- ्तागुणं मुक्ताहारमिव प्रेक्षिष्यन्ते ॥ त्राव्यन्तनोलमेघसंगतस्य प्रवाहस्य भूकर्ठमुक्तारुणत्ेनासरेत्तणादु स ्तेतेयमितीवशब्देन उ्यञ्यते । निरुक्त कारस्तु “तत्र तत्रोपमा यत्र इवशब्दस्य दशनम् इतीवशब्ददशेन।द- त्राप्युपमेवेतति बध्राम ॥
तासुत्ीय व्रज परिचितस्रलताविच्रभाणां पदमोत्तेपादुपरि विलसत्करष्णशारप्र माणाम्
१ दूरम् (४६) हे मेघ [ तव चमंण्वतीजरादानकाङे खेचरास्तस्प्रवाहं भगतं मध्येन्््- ` नीर घ्ुच्ागणमिव ब्रक्ष्यन्तीति मावः।
ह~ ~ =
पूवमेघः । २६
कुन्दक्तेपाल॒गमधुकरश्रीखुषामात्मविम्ब
पात्रीकुरवन्दशपरवधूनेच्रकौतूहलानाम् ॥४७॥
तामिति ॥ तां चमेण्वतीमूत्तोय रवो लता इव श्रखताः # उपमि. ` तसमासः ॥ तासां विभ्रमा विलासाः परिचिताः क्ट्प्रा येषु तेषां पक्ष्माणि नेत्रो मानि ॥। “पचम सूत्रे च सुष्ष्माशे किञ्जस्के नेत्रलोमनिः ` इति विश्वः ॥ तेषामुत्तेपादुज्मनाद्धतोः । कृष्णाश्च ताः शाराइच कृष्ण- शारा नीलशवलाः । “वर्णो वर्णेन" इति समासः ॥ “ृष्णएरक्तसिताः साराः" इदि यादवः ॥ ततश्च शारशब्दादेव सिद्धे काष्णयं पुनः छष्ण- पदोपादानं काष्यप्राधान्या्थ॑म् । रक्तत्वं तु न विवक्तितमुपमानानुसारा- त्तस्य स्वाभाविकस्य खनेत्रेषु सामृद्िकविरोघादितरस्याप्रसङ्गात् । कचि- द्वावकथनं तुपपत्तिविषयम् ॥ उपरि विलसन्त्यः छष्णसाराः प्रभा येषां तेषाम् । कन्दादि माघ्यङ्गुमानि ॥ “माध्यं कन्दम्” इत्यमरः ॥ तषां त्तेप इतस्ततश्चलनं तस्यानुगा चअनुसारिणो ये मधुकरास्तेषां श्रियं अष्णन्तीति तथोक्तानाम् । त्तिप्यमाणङ्कन्दानुविधायिमघुकरकस्पानामि- - व्यथः । दृशपुर रन्तिदेवस्य नगरं तम्य वध्वः ख्यः ।। “वधूजाया स्नुषा खो चः' इत्यमरः ॥ तासां नेत्रकोतूहलानां नेत्राभिलापाणम् । साभि- लाषटृष्टीनामित्यथैः । ्ात्मविम्बं स्वमूर्तिं पात्रीकुवेन्त्रज गच्छं ॥
्रह्मयावत जनपदमथ च्छायया गाहमान लेत्रं रच्रप्रधनपिशनं कोरवं तद् भजेथाः
राजन्यानां सितशरशतयेन्न गाण्डीवधन्वा धारापातस्त्वमिव कमलान्यभ्यवषेन्सुखानि ॥४८॥
ब्रह्मावतेमिति ॥ श्रथानन्तरं ब्रह्मावते नाम जनपदं देशम् ॥ न्न मनुः-“सरस्वतीरषटव्योर्देवनद्ोयदन्तरम् । तं देवनिर्मितं देशं ब्रह्मा- वतै' प्रच्तते ॥'? इति ॥' छाययाऽनातपमण्डलेन गाहमानः प्रविशन्न तु स्वल्पेण । “पीठकतेत्राश्रमादीनि परिव्रस्यान्यतो व्रजेत्" इति वचनात् ।
~~~“ [क त 1 1 ~~---~---~------- -- ~ [1
--- --~~~> -------------- ~ ~~ "---~----~
$ युषाम्. २ भः; भदः. ३ भभ्यषिन्चत्
४७) हे मेष ! चमण्वहीं नदीप्ुसीयं रन्तिदरेवनणरवासिखीदरणीन् स्वमूसि" दशंयन् गच्छेति मावः, ॥
(४८) हे मेष ! ब्रह्मावतनामदेशं छायया प्रविशन् इर्कषेत्रं व्रजेति भावः । `
६० मेघदूतम् ।
सत्रप्रधथनपिद्युनम् । अद्यापि शिरःकपालादिमत्तया कुरुषाण्डवयुद्ध पुचक-
भित्यथः । “युद्धमायांधन जन्यं प्रधनं प्रविद्रारणम्' इत्यमरः ॥ तस्र सिद्धं कुरूणमिदं कोरवं त्ेत्रं भजेथाः । कुरुत्तेत्रं ब्रजेत्यथेः । यन्न कुर
सत्रे गाण्डयस्यास्तीति गाण्डीवं धनु्विशेषः ॥ “गारुख्यजगात्संज्ञायामः
इति मत्वर्थीयो वप्रत्ययः ॥ “कपिध्वजस्य गार्डीवगारिडिवौ पुंनपुंसकौ इत्यमरः ॥ तद्धनुयंस्य स गारडीवघन्वाऽज्ु नः ॥ “वा संज्ञायाम्? इत्य- नडदेशः ॥ सितशरशतैनिशितबाणसहसरे राजन्यानां राज्ञां मुखानि धाराणामुदकधाराणां पातैः कमलानि त्वमिवाभ्यवषद्भिमुखं वृष्टवान् । शरवर्पेणए शिरांसि चिच्देदेव्यथः ॥
हित्वा दालामभिमतरसां रेवतीलोचनाङ्कां
बन्धुप्रीत्या समरविमुसो लाङ्ली याः सिषेवे । क्रत्वा तासामभिगममपां सोम्य सारस्वतीना-
मन्तः शुद्धस्त्वमपि भविता वणमाच्रण कृष्णः ।४६।
हितेति ॥ बन्घुप्रीव्या कुरुपाण्डवस्तेहेन ।। न तु भयेन । समरति मुखो युद्धनिःस्प्रहः । लाङ्गरमस्यास्तीति लाङ्गटी हलधरः । अभिमतर-, सामभीष्टस्ादां तथा रेवव्याः स्वप्रियाया लोचने एवाङ्कः प्रतिबिम्बितत्वा- चि यस्यास्तां दारां सुराम। “सुरा हलिप्रिया हासा” इस्यमरः ॥ (“छ्मभिप्रयुक्तं देशभाषापद्मित्यत्र सूत्रे हदालेति देशभापषापद मप्यतीव कविग्रयोगात्साधु इ्युदाजहार वामनः ॥ हित्वा त्यक्त्वा । दुस्त्यजाम पीति भावः । याः सारस्वतीरपः सिषे । हे सौम्य सुभग, त्वं तासां सरस्रव्या नया इमाः सारस्वत्यस्तासामभिगम' सवां कृत्वान्तोऽन्तरात्मनि शुद्धो नि्भेलो निर्दोपो भविता ॥ ““एवुल्टचौ” इति ठच् ॥ श्रपि सदय एव पूतो भविष्यसीत्यथंः ॥ “वतेमानसामीप्ये वतंमानवद्रा” इति वतं मानप्रत्ययः ॥ वणेमात्रेण वर्णेनैव कृष्णः श्यामः। न तु पापेनेत्यथंः। अन्तःशुद्धिरेव संपाद्या न तु बाह्या । बहिःशुद्धोऽपि सूतबधप्रायश्चित्ताथं सारस्वतस्िलसेवी तत्र भगवान्बखमद्र एव निदशंनम्। भतो भवतापि सरस्वती सवेथा सेचितव्येति भावः ।
न~~ ~~ = ~~~ ~~~ ~~~ --~ ----------------~--न ~क -- ~ ` = <` ~-- --~ ----- ~ 4 ध
१ भूष्वाः कृत्वा; छित्वा. २ भवषिगमम्. । (४९) हे मेघ ! ब्रमः सुराम्परिस्यञ्य यस्याः सरस्वतीस्रितो जरमपेधत तस्ण जरभ्पीच्वा त्वमपि सद्यः पूतो भविष्यसीति भावः ।
० जज =
पूवमघः । धर्
तस्माद गच्ेरुकनस्वलं शेलराजावतीर्णा जन्होः कन्यां सगरतनयस्वगंसोपानपरि क्तम् । गोरीवक्त्रश्र कुटिरचनां या विदस्येव फेनैः
®>, (५.१
शंभोः केशग्रहणभक्ररोदिदलग्नोमिदस्ता ॥ ५० ॥
तस्मादिति ॥ तस्मात्कुसन्ेत्रातकनखलस्याद्रः समीपे५नुकनखलम ॥ “अनुयेःसमया' इत्यव्ययीभावः ॥ शैलराजाद्धिमवतोऽबतीणा सगर तनयानां स्वगैसोपानपरिन्तम् । स्वरगप्रात्निसाधनमूतामित्यथः । जह्लोनांम राज्ञः कन्यां जाहवीं गनच्देगच्छु॥ विध्यर्थे लिङ॥ या जाह्ववी गोया वक्रे या भ्रकरिस्वना सापन्न्यरोषाद्भ्रभङ्ककरणं तां फेनैविंहस्यावहस्येव । धाचस्यास्फनानां हासतवेनोस्प्र्षा । इन्दौ शिरोमाणिक्यमूते लग्ना मय एव हस्ता यस्याः सन्दुलग्नोमिहस्ता सती शंमोः केशप्रहणमक्रात्। यथा काचिष्प्रोढा नायिका सपत्नीमसहमाना स्ववाह्धभ्यं प्रकटयन्ती स्वभ- तार सह शिरोरत्नन केशप्वाकपेति तद्वदिति भावरः ॥ इदं च पुरा किल भगीरथप्राथनया भगवतीं गगनपथात्पतन्तीं गङ्गां गङ्गाधरो जटाजटन जग्राहति कथामुपजोव्योक्तम् ॥
तस्थाः पातुं सुरगज इव व्योम्नि पञ्चाद्धलम्बी त्वं चेदच्ुस्फरिकविशद् तक्रयेस्तियगम्भः। संसपन्त्या सपदि भवतः स्रोतसि च्चाययात्सौः स्यादस्थानोषगतयसुनासङ्मेवाभिरामा ॥५१॥ तस्या इति ॥ सुरगज इव कश्चिदिगगज इव व्योम्नि परचाद्धं परचा- धम् । परश्च माधंमित्यथः ॥ प्रषोद्रादित्वात्साधुः ॥ तेन लम्बत इति पश्चा- घलम्बी सन्पश्चाधेभागेन व्योम्नि स्थित्वा । पूवार्धेन जलोन्मुख इत्यर्थः|
च्छस्फटिकविशद् निमेलस्फरिकावदात तस्या गङ्गाया अस्भस्तिय- क्तिरदचीनं यथा तथा पातु स्वं तक्येविचारयेश्चेन् । सपदि खातसि
(~~ न न ~~~ ---- ----- -----
१ एव. उच्च. २ पवाोधलम्बी. ३ संतप्यंन्त्या. ४ पषा. ५. उपमत, ६ संगमेन ५०) हे मेष ! कुरक्षेश्रात् कनखलाद्विनिकटवत्ति्नीं संगं बजेति मात्रः । (५१) हे मेध ! गंगाया जर पातु त्वयि रम्बमाने सति षच्छायाऽञ्ृता सा यभुनासरं गतेव शोभिष्यत इति भावः
४२ मेघदूतम् ।
प्रवाहे संसपन्त्या संक्रामन्स्या भवतशश्वायया प्रतिचिम्बेनासो गङ्गा अस्थाने प्रयागादन्यत्रोषगतः प्राप्तो यमुनासंगमो यया सा तथाभूतवा- भिरामा स्यात् ॥ ्यासीनानां सुरभितशिलं नासिगन्धस्रगाणां तस्था एव प्रभवमचलं प्राप्य गौरं तुषारैः । वरथस्यध्वश्रमविनयने तस्य श्चुडे निषरुणः
शोभां शभ्रतरिधनघ्रृषोत्वातपङ्ोपमेयाम् ॥५२॥ श्ासीनानामिति ॥ श्रासीनानामुपविष्टानां मृगाणां कस्तूरिकाम्रगा- णाम । न्यथा नाभिगन्धानुपपत्चेः ॥ नाभिगन्यैः कस्तूरीगन्वैस्तेषां तदुद्धवत्वात् । श्रत एव सृगनामिसंज्ञा च |॥ ““मृगनामिखेगमदः कस्तूरी चः इत्यमरः ॥ श्रथ वा नाभयः कस्तूयः ॥ भनाभिः प्रधने कस्तूरीमदे न्व कचिदीरितः' इति विद्वः ॥ तासां गन्धे: सुरभिताः सुरभोक्ृता शिला यस्य त तस्या गङ्काया एव प्रभवत्यस्मादिति प्रभवः कारणम। तुपार्गोरं सितम् ॥ “श्रवदातः सितो गौरः” इत्यमरः ॥ श्रचलं प्राप्य । विनीयतेऽननति विनयनम् ॥ करणे ल्युट् । अध्वश्रमस्य विनयनेऽपनो- दके तस्य हिमाद्रेः शङ्ख निपर्णः सन् । शुभ्रो यस्िनयनस्य त्यम्बर्स्य वृषो वृपभः ।॥। “सुक्रत वपम ब्रृषः इत्यमरः ॥ तेनोर्खातेन विदारितेन पङ्केन सष्ोपमेयामुपमातुमहा शोभां वक्ष्यसि वोढासि । वहतेल् ट् ॥ ५त्रिनयन-- इत्यत्र “ूवेपदात्संज्ञायामगः” इति णत्वं न भवति “ुभ्नादिषु च” इति निषेधात् ॥ तस्याः प्रभवमित्यादिना हिमाद्रौ मघस्य वेवाहिको गृह विहारो ध्वन्यते ॥ तं चेद्वायौ सरति सरलस्कन्धसंघट्जन्मा बाधेतोर्काक्तपितचमरीयालमारी दवाः | अस्येनं शमयितुमलं वारिधारासहस-
रापन्नातिप्ररशामनफलाः संपदो द्यत्तमानाम् ॥५३॥ ॥ शुभाम्; रम्याम् (५२) हे मेघ ! मागद्ेदापनोदनाय भ्रं हिमाद्वििखरशरुपविषटस्स्रध्रुस्लात पङ्को हर्वषम इव शोमिष्यस हति मावः | (५३) हे मेष ! वनवायुर्वादई्धितेन वनाभिना हिमाद्रौ बाधिते सति तं चाराः सम्पतिः शमयेति भावः ।
पूषेमेघः । ४
तमिति ॥ वायो वनवाते सरति वाति सति सरलानां देवदारदरुभाणां स्कन्धाः प्रदेशविशेषाः ॥ ““श्स्री प्रकाण्डः स्कन्धः स्यान्मूलाच्छाखाव- धेस्तरोः"? इत्यमरः ॥ तेषां संघटनेन संधषेणेन जन्म यस्य स तथोक्तः ॥ जन्मोत्तरपदत्वाद्व्यधिकरणोऽपि बहुत्रीहिः साघुरिव्युक्तम् ॥ उल्काभिः स्फुलिद्धैः क्षपिता निरदग्धाश्चमरीणां वालभाराः केशसमूहा येन । दृव एवाभिदेवाभ्मिवेनवदिः ॥ “वन च वनवह्यो च द्वो दाव इतीष्यते" इति यादवः ॥ तं हिमाद्रिं बाधेत चेसपीडयेद्यदि । एनं द्ब्राग्नि वारिधारास- खौ; शमयि तुमहसि ॥ युक्तं चैतदित्याद--उत्तमानां महतां संपदः समद्धय दापन्नानामातोनामातिप्रशमनमापन्निवारणमेव फं प्रयो जनं यासां तास्तथाक्ता हि। अतो हिमाचलस्य दावानछष्त्वया शमयितव्य इति भवः ॥
ये संरम्भोत्पतनरमसाः स्वाङ्मंगाय तस्मि- न्षुक्ताध्वानं सपदि शरभा लङ्कयेयु भवन्तम् । तान्कुर्वौधास्तुखलकरकाव्रष्टिपातावकी णान् केवा न स्युः परिभवपद् निरुफलारस्मयत्नाः॥५४।,
नेते)?
य इति ॥ तसिमिन्हिमाद्रौ संरम्भः कोपः ॥ “संरम्भः सक्रमे कोपे इति शष्दाणवे ॥ तेनोत्यतन उत्ुवने रभसो वेगो येषां ते तथोक्ताः ॥ “रभसो वेगहषेयोः”? इत्यमरः ॥ ये शरभा अष्टापदसखरगविशेषाः ॥ “श- रभः शलभे चाष्टापदे प्रोक्तो मगान्तरे” इति विश्वः ॥ सुक्तोऽध्वा शर- भो्छुबनमागां येन तं भवन्तं सपदि स्वाङ्गभङ्गाय लङ्घयेयुः संभावनायां लिङ. ॥ भवतोऽतिदुरत्वास्छवाङ्गभङ्गातिच्किं फर नासति लङ्घनस्येत्यशरः ताञ्शरभास्तुमुलाः संकुखाः करका वर्षापलाः ॥ “वर्षोपलस्तु करका” इत्यमरः ॥ तासां वृष्टिस्तस्याः पातेनावकीणान्वित्तिप्रान्छुर्वी थाः रुष्व ॥ विध्यर्थे छिङ. ॥ श्षुद्रोऽप्यधि्षिपन्प्रतिपक्तः सद्यः प्रतिक्तेप्र्य इति भावः ।
तथाहि । आरभ्यन्त इत्यारम्भाः कमणि तेषु यत्न उद्योगः स निष्फलो येषां
१ स्वां सुक्तध्वनिमसहनाः, २ कषमेषाय, & दरोततेकादु पररि, ४ क वघयिष्व- न्त्यलष्यम्. “५ हासा | (५४) हे मेष | हिमाद्रौ शरभाः ( भष्टापदष्टमविशेषाः ) पदि भवन्तं शष. भिवुश्चधम्जीरन् तहि तान् करकादषणद्कारा पीडयेति भावः । 1
४४ मेघदुतम ।
तथोक्ताः । निष्फलकर्मापक्रमा इत्यथः । शतः फ वा परिभवपद्' तिरस्कार पदं.न स्यनं भवन्ति ¦ सवं एव .भवन्तीत्यथः.1 यदत्र “घनोपटस्तु करके"? इति-यादवव चनातकरशब्दस्य नियनपुंलिंङ्कताभिप्रायेख “करकाशणां वृष्टिः इति केपांचि द्र यास्यानं तदन्य नानुमन्यन्ते । “वर्पोपछस्तु करका” इत्यम- रव चनन्याख्याने न्ीरस्बामिना "कमण्डलौ च करकः सुगत च विनायकः इति नानार्थ पुंस्यपि वक्ष्यतीति वदतोभयलिङ्गताप्रकाशनान् । यादवस्य तु पलिङ्गताविधाने तात्ये न तु खोलिङ्गतानिपेथ इति न तद्वियोधाऽपि। “करकस्तु कर्कं स्याहाडिमे च कमण्डलौ । ` पक्तिभेदे करे चापि करका च घनोपले इति व्रिश्वप्रकाशव चन तूभयलिङ्गता व्यक्तैवेति न कुत्रापि विरोधवाता । अत एव सद्र; “वर्षोपलस्तु करका करकोऽपि च रृश्यतःः इति ॥
तन्न व्यक्त दृषदि चरणन्भासम्घेन्द मौले शश्वट्सिद्धंर्पचितवलि गक्तिनघ्नः परीथाः
यस्मिन्दष्टं करणएविगमादध्वेमुदधूतपाषाः संकल्पन्ते स्थिरगणपदप्रास्षये श्रदधानाः ॥४१॥
तत्रेति ॥ तत्र हिमाद्रौ रषदि कस्यांचिच्दिलायां व्यक्तं प्रकटं शश्व- सदा सिद्धेर्या गिभिः ॥ “सिद्धि निष्पत्तियोगयोः' इति विश्वः ॥ उपचित बलि रचितपूजाविधिम् ॥ “बलिः पूजोपहारयोः” इति. याद्वः ॥ अध- ासाविन्दुश्चेव्यरधेन्ु; ॥ “श्रध: खण्डे समेंऽशके" इति विश्वः ॥ स मौलौ यस्य तस्येदवरस्य चरणन्यासं पाद्विन्यासम् । भक्तिः पूज्येष्वनुरागस्तया नम्रः सन्परीयाः प्रदक्षिण कुष ॥ परिपुवादिणो लिङ. ॥ यस्मिन्पादन्यासे रटे सव्युद्धूतपापा निरस्तकस्मषाः सन्तः श्रधाना विदवसन्तः पुरुषाः । श्रद्धा विश्वासः । भास्तिन्यवुद्धिरिति यावत् ॥ “श्रदन्तरोरुपसग॑वद्रत्ति- वक्तव्या इति श्रप्पूवोदधातेः शानच ॥ करणस्य . क्ेत्रस्य विगमादृध्वं देहव्यागानन्तरम् ॥ “करणं साधकतम क्ेत्रगात्रेन्द्रियेषु च इत्यमरः ॥ स्थिरं शाद्वतं गणानां प्रमथानां पद् स्थानम् ॥। “गणाः प्रमथसंख्योधाः””
~~~ -*--~ ----**-~------~------~--?- *
-----" ' --- ~ -~~~--क------- ~~ -----** ~ - ०-0-69
१ उपहत; उपहित. २ दरम् ३ कटिपष्यन्ते; कल्पन्तेऽस्य | ( १५ ) हे मेध {हिमाद्रौ सस्व शिवप्दन्यासस्वं दश्ंनाऽजनाः प्ुकतिभाजो भवम्ति त शिवपदन्पासं प्रदक्षिणं क्विति मावः
"----"------ = न णनो
परूवमेघः;+ ४५
इति वैजयन्ती ॥ तस्य प्राप्तये संकस्पन्ते समर्था भवन्ति ॥ क्लृपेः पयांभि- वचनस्यालमर्थस्वात्तद्योगे “नमःस्वस्ति--' इत्यादिना चतुर्थी ॥ “अल- मिति पयाप्तयथग्रहणम्'” इति भाष्यकारः ॥ “अव्यक्तं व्यख्यामास शिव- भ्रीचरणद्वयम् ॥ हिमाद्रौ शांमवादीनां सिद्धये सवेकमणाम्॥ दद्रा -श्री- चरणन्यासं साधकः स्थितये तनुम । इच्छाधीनशरीरो हि - विचरञ्च जग- त्रयमः? ॥ इत्ति शंभुरहस्य ॥
शब्दायन्ते मधुरमनिलैः कीचकाः पयमाणाः ससक्ताभिख्िपुरविजयो गीयते किनरोभिः। ` निहोदस्ते सुरज इव चेत्कन्द्रेष॒ ध्वनिः स्या- ` त्संगीतार्थो नलु पशुपतेस्तन्च भावी समग्रः ॥१६॥
शब्दायन्त इति ॥ हे मेघ, अनिलैः पूयेमाणाः कोचका वेणुव्रिशेषाः “वेणवः की चकास्ते स्युर्ये स्वनन्त्यनिलोद्घताः' इत्यमरः । “कीचको दैत्यभेदे स्याच्छुष्कवंशे द्रुमान्तरे" इति विद्वः ॥ मधुरं श्रुतिसुखं यथा तथा शब्दायन्ते शब्दं कुवन्ति । स्वनन्तीत्य्थः ॥ “शब्दवैरकलदा्न- करवमेघेभ्यः करणे इत्यादिना क्यङ् ॥। अनेन वंशवाद्यसंपत्तिरुक्ता । संसक्ताभि: संयुक्ताभिवेंशवायालुषक्ताभिवां ॥ ““संरक्ताः इति पाठे संर- त्तकरठीभिरिव्यथंः ॥ किनरीभिः किनरख्ोभिः । त्रयाणां पुराणां समादार- खिपुरम् ॥ (तद्धितार्थात्तरपद- इति समासः ॥ पात्रादित्वानपुंसकत्वम्॥ तस्य विजयो गीयते । कन्दरेषु द्रीषु । द्री तु कन्दरो वासनी" इत्य- मरः ॥ ते तव निहोदो मुरजे. बाद्यभेदे ध्वनिरिव । मुरजध्वनिरिवेत्यर्थः। स्याच्चेत्तहि तत्र चरणसमीपे पश्ुपतेनित्य संनिहितस्य शिवस्य संगीतम् ॥ “तौयेत्निकं तु संगीतं न्यायारम्भे प्रसिद्धे ॥ तूर्याणां त्रितये च इति शब्दाणेवे ॥ तदेवार्थः संगीतार्थः संगीतवस्तु ॥ “अयोऽभिपेयरैवस्तुतर- योजननिवृ्तिषु° इत्यमरः ॥ समभरः संपूण भावी ननु भनिष्यति खद ॥ “भविष्यति गम्यादयः"? इति भविष्यदर्थे शिनिः ॥ ।
न व न 1 0 ण ति है
~, +,» - - - ----~---- 1 "= -~-~--~-~---~-------*~ न ० १ ~ ~ = 99
१ निद्वीदी. २ छन्द्राषु. रे समस्तः. | | (५६) हे मेघ ! वायुपरितढी वकमपुरकाब्देस्पह किनरीमिः शिवो गीयते तव शम्भोर शब्रे जते तु संगीतं सम्पूणं भविष्यतीति भावः ।
धे मेषघदुतम् । पालेयाद्ररुपतटमतिक्रम्य तांस्तान्विशेषा- न्हंसदार श्रगुपतियशोवत्मे यत्कोश्वरन्धम् ।
| तेनोदीचीं दिशमचसरेस्तियंगायामशोभि श्यामः पादो बलिनियमनाभ्यु्यतस्येव विष्णोः॥५५७।
प्राजेयेति ^! प्राज्तेयाद्रेर्हिमाद्रेरुपवरं तटसमीपे \ “व्ययं विमि" इत्यादिना समीपार्थेऽव्ययी भावः ॥ तांस्तान् ॥ वीप्सायां द्विरुक्तिः ।' विशेषान्द्रषटव्याथोन् ॥ “विशेषो ऽवयवे द्रभ्य द्रष्टन्योत्तमवस्तुनि” इति -ब्दाणवे ॥ अतिक्रम्यानुसरेगच्छरित्यनागतन संबन्धः ॥ हंसानां द्वार हंसद्रारम् ॥ मानघप्रस्थायिनो हंसाः करोञ्चरन्धरेण सञ्चरन्त इत्यागमः ॥ भ्रूगुपतेजोमदग्न्यस्य यशोवत्मे । यशःपरवृत्तिकार णमित्यथेः । यत्क्र च- स्यादः र्ध्रमस्ति तेन करोञ्चिलेन बलेदैँ्यस्य नियमने बन्धनेऽभ्युद्यतस्य प्रवृत्तस्य विष्णोव्यापकश्य चिविक्रमस्य इयाम: कृष्णवणः पाद् इव तियं गायामेन ज्िप्रप्रवेशनाथं तिरश्चीनदेर्ध्यण शोभत इति तथाविधः सन्नुदा चीमृत्तरा दिशमनुसररनुगच्छं ॥ पुरा किल भगवता दुबाद्धजटधंनुरुप निपदमधीयानेन भ्गुनन्द्नन स्कन्दस्य क्रौञ्चशिखरिणमतिनिित विशिखमुखेन हेलया गरदिपिर्डभेदं भित्वा तत एव क्रोञ्चक्रोडदेव सदय समुञ्जम्मिते कस्मिन्नपि यशःज्ञीरनिधो निखिलमपि जगज्नालमाप्लावित भित्ति कथा भ्यते ॥
गत्वा चोध्व दशमुख सृजोच्छ्रासितप्रस्थसेः कैलासस्य चिदशवनितादपेणस्पात्तिथिः स्याः
शृह्ोच्छायेः कुमुदविशदेयों वितत्य स्थितः ग्वं राशीभूतः प्रतिदिनमिव उयम्बकस्याटहासः ॥(५८॥
गतेति ॥ क्रोच्चविलनिगमनानन्तरमध्वं च गत्वा दशमुखस्य राव- रणस्य भुजैबोहुभिरुच्छरासिता विदलेषिताः प्रस्थानां सानूनां संधयो यस्य
(जम कान ~ ~ न नना ~~ ० ~ १ --- न ञः
१ उपक्रम्य. र ददानस्य. रे तुद्गोच्छरायः. ४ कृषुम. ५ प्रतिदिशम्
(५७) हे मेव ! हिमाद्रितरवतिद्ष्टवपराथान् वीक्ष्य क्र.श्चगिरितिलेनोत्तरं दि शमनुगच्छेरिति भावः।
(५८) हे मेघ ! स्व श्षिवराटहाप्तस्येवि स्थ तस्यकेटास्षस्याऽतथि्भवेति भावः ¦
पूव मेघः। ४9
तस्थ । एतेन नयनकौतुकसद्धाव उक्तः ॥ त्रिदश परिमाणमेषामस्तीति त्रिदशाः ॥ “संख्ययान्यया--” इत्यादिना बहूत्रोहिः। “बहु्ीहोः संख्येये डच्” इत्यादिना समासान्तो डजिति कतीरस््रामी ॥ त्रिदशानां देवानां वनितास्तासां दपेरस्य ॥ केलासस्य स्फटिकत्वाद्रजतत्वाद्रा बिम्बरादितवे- नदमुक्तम् ॥ कैलासस्यातिथिः स्याः । य: कैलासः कुमुदविशदैनिमटेः भूङ्गाणामुच्छधप्यैरैन्नसयैः खमाकाशं वितत्य व्याप्य प्रतिदिनं दिनि दिने राशी भूतरयम्बकस्य त्रिलोचनस्या्ृदासोऽतिहाख इव स्थित : ॥ “रट वतिशमन्षौ मोः इति यादवः ॥ धावत्याद्धासत्वेनो सत्ता । ह्ासादीना धांवस्य कविसमयसिद्धम् ॥ उत्पश्यामि त्वयि तटगते स्निर्धनिन्नाञ्जनाभे सद्यः कृत्तद्विरददशनच्छेदगौरस्य तस्य । शो मामद्रेः स्तिमितनयनपेत्तणीयां मविच्नी- मसन्यस्ते सति दलभरतो मेचके वाससीव ॥५९।। उत्पश्यामीति ॥ स्निग्धं मसृणं भिन्नं मदितं च यद्ञ्जनं कञ्जनं तस्याभेवाभा यस्य तस्मिस्त्यि तटगते सानुं गते सति सदयः त्तस्य चिन्नस्य द्विरददशनस्य गजद्न्तस्य चछेद्वद्रस्य धवलस्य तस्याः कैलासस्य मेचके दयामले ॥ “कृष्णे नीलासितश्यामकाटश्यामलमेचकाः"' इत्यमर :॥ वाससि वख ऽसन्यस्ते सति हटश्रतो बलभद्रस्येव स्तिमिताभ्यां नयनाभ्यां ग्र कणीयां शोभ भवित्रीं भाविनीमुत्पश्यामि । शोभा भविष्यतीति तकयामीत्यथः॥ शरोती पूर्णोपमालंकारः । हित्वा तस्मि न्थुजगवलयं श सुना दत्तहस्ता कोडाशले थदि च विचरेत्पादश्वारेण गौरी । भङ्गी नत्तया विरचितवपुः स्तम्मितान्तजलैचः
-- _ सोपानत्वं कुरु मणितटारोहणायाग्रयायी ॥६०॥ _ १ छीरामदे स्तिमिर. २ नीरम्. २ विहरेत्, ° करं घु खपदारोहणायाप्रयायी; ज्ज पदसुखस्पक्षंमारोहणेषु. | (५९) हे मेष ! स्कन्धरि्थितदयामवस्प्रो बरूराम इव मवदाक्रान्तश्रगः कासः दोभिष्वत इति भावः| (६०) हे मेष ! कासे शिवहस्तमवरभ्य विखरन्स्यां गौय मणितगरोहयार्थं -सोपानो भदेति भावः।
, ७८ मेघदुतम् ।
हित्वेति ॥ तस्मिन्कीडाशेले केलासे ॥ "कलास: कनकाद्विश्च मन्दसे गन्धमादनः । क्रीडाथं निर्मिताः शंभोर्दवैः करी डाद्रयोऽभवन्”” इति शंमुरदस्य ॥ शंभुना शिवेन भुजग एव वलयः कङ्कणं हित्वा गोयां भी सत्वाच्यक्त्वा दत्तहस्ता सती गोरी पादचारेण विचरेद्यदि तद्ये्रयायी एयोगतस्तथा स्तम्भितो घनीभावे प्रापितोऽन्तजेलस्यौधः प्रवाहो यस्यस तथाभूतः । भङ्गीनां पवेणां भक्त्या रचनया विरचितवपुः कस्पितशरीर सन् मणीनां तर मणितट तस्यारोहणाय सोपानवं करु । सोपानभावं मजेत्यथैः ॥
तज्नावरयं वलयकुलिशोद्धद नो द गोणंतोयं नेष्यन्ति त्वां सुरयुवतयो यन्त्रधारागरहत्वम् । ताभ्यो मोन्तस्तव यदि सखे धमेलन्धस्य न स्या- त्कीडालोलाः अवणएपरुषेगजिते भोययेस्ताः ॥६१॥
तत्रेति ।॥ तत्र कैलामेऽवश्यं सवेथा सुरयुवतयो बलयद्टिशानि कङ्कणकोटयः ॥ शतकोदिवाचिना कुलिशशब्देन कोटिमान्नं लक्ष्यते ॥ तैस द्ह्नानि भ्रदारास्तैरद्रीणेमुस्स॒ष्टं तोयं यन तं त्वां यन्त्रेषु धारा यन्त्र धारास्तासां गृहत्वं कृत्रिमधाराग्रहत्वं नष्यन्ति प्रापयिष्यन्ति॥ हे सखे भित्र, घर्मे निदाघे छन्यघ्य ॥ धमेलव्त्वं चास्य देवभूमिषु सवदा सवेतुंसमाहारास्राथमिकमेषत्वाद्वा । यथोक्तम्-“शाषाढस्य प्रथम-?' इति ॥ तव ताभ्यः सुरयुवतिभ्यो मोक्ञो न स्याद्यदि तदा क्रीडालोला क्रडासक्ताः प्रमत्ता इत्यथः । ताः सुरयुवतीः श्रवणपरुषैः कणेकटुमिगै- जितैः करणेभाययेख्रासयेः।। भत्र हेतुभयाभावादात्मनेपदं षुगागमदच न ॥
हेमाम्भोजप्रसवि सलिलं मानसस्याददानः ` कुवेन्कामं क्षणसुखपर भीतिमेरावतस्य । 9 जनितस्रलिकोदूगारमम्तःप्रेशम्. २ ` शवं. इ कामात्. ४ देरावणस्य
(६१) हे मेध ! तत्र करसे .सुस्थुवतिवरयग्हारपी हितश्त्वं तः: कटोरगजंनै- स्त्रासयेति श्वः । |
पूवमेघः । छ&
धुन्बन्कल्पद्ुमकिसलयान्यंशुकानीव वातै- , नौनायेषटैजंलद् ललितेर्निविशेस्तं नगेन्द्रम् ॥६२॥ हेमति \ हे जलद, हेमाम्भोजानां प्रसवि जनकम् ।॥ “जिदटक्ति- ` , इत्यादिननिप्रस्ययः ॥ मानसस्य सरसः सखिलिमादवानः । पिबन्नित्यथैः । तथैरावतस्येन्द्रगजस्य । कामचारित्वाद्वा शिवसे्राथेमिन्द्रागमनाद्वा समा- गतस्येति भावः । क्षणो जलादानकाले मुखे पटेन या प्रीतिस्तां कुवन्. ॥ तथा कल्पद्रमाणां किसलयानि पहवभूतान्यंडुकानि सक्ष्मवस्नाणीव ॥ (“अंशुक वखमात्रे स्यास्परिधानोत्तरीययोः । सूष्ष्मवल्रे नातिदीप्ोः' इति शब्दाणत्रे ॥ वातैर्मेधवातेधुन्वन् । नाना बहुविधादचेष्टास्तोयपानादयो येषु तेरेलितेः ऋ डितैः ॥ “ना भावमेदे खीनृ्ये छलितं त्रिषु सुन्दरे । असियां प्रमदागारे क्रीडिते जातपल्लवे' इति शब्दाणेवे ॥ तं नगेन्द्र कैलासं कामं यथेष्ठं निविशेः समुपमुङक्ष्व ॥ “निर्वेशो शत्तिभोगयोः" इत्यमरः । यथेच्छनविहारो भित्रगरहेषु मैत्र्याः फलम् । सहजभिच्र च ते केलासः । मेवरपवेतयोरब्धिचन्द्रयोः शिखिजीमूतयोः समीराग्न्योमित्रता स्यमति भावः ॥ .
तस्योत्सङ पणयिन इव स्रस्तगंगादुकूलां न त्वं टृषूवा न पुनरलकां ज्ञास्यसे कामचारिन् । था वः काले वहति सलिलोद्गारसुचेविमाना पुक्ताजालग्रथितमलकः काभिनीवा्रष्ठन्दम् ।२३॥
तस्येति । प्रणयिनः प्रियतमस्येव तस्य कैरासस्योरसङ्ग उध्वेभागे कटौ
@ @. क © ५ [> च ॥ “उत्सङ्खो मुक्तसयागे सक्निथन्युष्वेतलेऽपि च इति मालतीमाला- याम् ॥ गङ्धा दुकूलं शुभ्रवस्नमिवेत्युपमितसमासः ॥ दुकू सुक्ष्मवस््
~~ ~~ „५ => --------- - ---¬------------------------~--- "^~"
१ धुन्वन्वातैः सजलब्रुषतैः (नयनेः) कडाशृक्षांशुकानि स्छायाभिन्रस्फटिकविशदं निविश्ेः पर्व॑तं तम्. २ उच्चंवि^मानेः.
(६२) हे मघ ! मानसज्नलं पिन् रेरावत्तप्रीति जनयन् मेघवातद्रास सुर तश्पक्राणि कम्गयन् कैलासं समुपयु वेति भावः । | (६३) हे मेध ! प्रियतमक्रोडे स्थितां कामिनीमितव्र रेखासोद्^ध्वभागस्थिवा-
मङकापुरं धवं स्पख इति भावः ।
५० मेघदूतम् ।
स्यादुत्तरीये सितां्ुके" इति शब्दार्णवे ॥ श्रन्यत्र तु गङ्ख ब दुकूलम् । ततखस्तं यस्यास्तां तथोक्तामलकां छुवेरनगरीं दष्टा । कामिनीमभिवेति शेषः। हे कामचारिन्, त्वं पुनस्त्वं तु न ज्ञास्यस इति न किं तु ज्ञास्यस एवेत्य थः ॥ कामचारिणस्ते पूवेमपि बहुकृत्वो दशंनसंभवादज्ञानमसंभावित- मेवेति निश्वयाथं नज्द्रयप्रयोगः । तदुक्तम्ू-“स्मृतिनिश्चयसिद्धय्थेषु नज्द्वयभ्रयोगः'” इति ॥ उनच्चैरुन्नतानि विमानानि (सप्तभूमिकभवनानि यस्यां सा ॥ ध्विमानोऽसखी देवयाने सप्रमूमौ च सद्मनि इति याद्वः ॥ मेषसंबाहनस्थानसुचनाथमिदं विशेषणम् ॥ अन्यत्र विमाना निष्कोपा याऽलक्षा । वो युष्माकं काले । मेधषकाल हइव्यर्थ. । कालस्य सवेमघसाधा- रण्याट्र इति बहुवचनम् ॥ सिमुद्रिरतीति सदिलोद्रारम् । खवत्सलि- लधारमित्यथैः ॥ अश्रवन्दुं मेघकदम्बकं कामिनी खरी मुक्ताजालैर्मोक्तिक- सरैभरथितं प्रव्युप्रम् ॥ ““पुश्रल्यां मौक्तिके मुक्ता इति याद्वः ॥ अलक- मिव वचुणकुन्तलानीव । जातावेकवचनम् ॥ “्ल्काश्चूणेङुन्तलाः'? इत्यमरः ॥ वहति बिभति ।। त्र केलासस्यानुक्रूलनायकस्रमलकायाश्च स्वाधीनपतिशाख्यनायिकात्वं ध्वन्यते । “'एकायत्तोऽनुकूलः स्यात” इति च “भ्रियोपलालिता नित्यं स्राधीनपतिका मताः इति च छक्ञयन्ति। उदाहरन्ति च - “लालयन्नकप्रान्तान्यचयन्पत्रमश्रीन् । एकां विनोद्- यन् कान्तां हायावदनुवतेते 11 इति ॥
इति श्री महामहो पाध्यायमदलिनाथसूरिषविरचितया संजी भिनीसमास्यया व्याख्यया समतो महाकविश्नीकालिदासविरचिते मेघदूत काव्य पूवमेव: समाप्तः
उच्ठरमघः ) ५
उतत्तरमघः ट. न्ब विद्युत्वन्तं ललितवनिनाः सेन्द्रचापं सचिच्राः संगीताय प्रहतसुरजाः स्निर्धगम्भीरघोषम् । अन्तस्तोय मणिभयसुवस्तुगमभ्रलिदाग्राः (4 ® ६० स्ते्बिशे ॐ. क. प्रासादास्त्वां तुलयितुमलं यत्र तेस्तविशेषंः ॥ १॥ विदयुत्वन्तमिति ॥ यत्रालका्यां ललिता रम्या अनिता; खियो यघु ते । सह चित्रैवेतेन्त इति सचित्राः “श्राटेख्याश्चययोरिचत्रम्दस्यमरः ॥ “तेन सहेति तुस्ययोगे” इति बहनीदहिः । “वोपसजनस्य” इति सहश- ब्दस्य समासः ॥ संगीताय तौर्यत्रिकाय प्रहतमुरजास्ताडितमृदज्गाः॥““मुरजा तु मृदङ्ग स्याकामुरजयोरपि” इति शब्दाणेवे ॥ मणिमया मणिविकारा मुवो येष । अथं टिहन्तीत्यश्रंलिहान्यश्रंकषाणि ॥ “वहाभ्रेलिहः” इति सरशप्रत्ययः । “रुद्धिष--” इत्यादिना मुमागमः ॥ प्राणि शिखराणि येषां ते तथोक्ताः । श्रतितुङ्गा इत्यथः प्रासादा देधगृहदाणि ॥ “प्रासादो देवभूभुजाम्'' इत्यमरः ॥ विद्युतोऽस्य सन्तीति विद्युत्न्तम् । सेन्द्रचाप- मिन्द्रचापवन्तम् । स्निग्धः श्राव्यो गम्भीरो घोषो गजितं यस्य तम् । श्मन्तरन्तग॑तं तोयं यस्य तम् । तुङ्गमुन्नतं त्वां तैस्तैर्िशेषैरलितवनितत्वा- दिध्मस्तुख्यितुं समीकठुमरं पयाप्राः ॥ “रर भूषणपयोप्तिश क्तिवारण- वाचकम्"? इत्यमरः । श्रत्नोपमानोपमेयमूतमेघभ्रासादधमणां वियुद्रनिता- दीनां यथासख्यमन्योन्यसादृश्यान्मेषप्रासादयोः साम्यसिद्धिरिति बिम्बभर- तिविम्बभावेनयं पूणोपमा । वस्तुतो भिन्नयोः परस्परसादश्यादभिन्नयो- रपमानोपमेयधम योः प्रथगुणदानाद्िम्ब्रतिबिम्बभावः ॥ संप्रति सवेदा सवेतुसंपत्तिमाह- हस्ते लीलाकमलमलके वालङुन्दादुविद्धं ` नीता लोध्रप्रसवरजसा पार्डतामानने ओः ¦
१ कुन्दानुवेधः. २ भाननश्रीः, (१) ह मेघ | भरूकायां प्रास्तादा ङकितवनितरगादिषदस््वा वुरुपितु समथा अ {वष्वन्तीति भावः|
व. मेघदूतम् ।
चूडापाशे नवकुरवकः चार् कण शिरीष सीमन्ते च त्वदुपगमजं यत्र नीपं वधूनाम् ॥२॥
हस्त इति ॥ यत्रालकरायां वधूनां ख्रीणां हस्ते लीखाथं कमलं लीला कमलम ॥ शरसि्लिङ्गमतत् । तदुक्तम्-““सरत् पङ्क जलत्तणा'” इति ॥ अलके कुन्तले ॥ जातात्रेकव चनम् ॥ अङ्करेषििर्यथः । बाखकुन्देः प्रत्य प्रमाध्यकुसुमेरनुविद्धम् । अनुबेधो प्रन्थनम् । नपुंसके भावे क्तः ॥ यद्यपि कन्दानां शैशिरस्वमस्ति “माध्यं कन्दम्" इत्यनिधानात्तथापि हेमन्त प्रादुभोवः शिशिरे प्रौढत्वमिति उ्यवस्थामेदेन हंमन्तकायंत- मित्याशयेन बालेति विशेषणम । “अलकम्” इति प्रथमान्तपाटे सप्रमी प्रकमभङ्खः स्यात् । नाथस्तु नियतपुंलिङ्गताहानिश्चेति दोषान्तरमाह । तदसन । “स्वमाववक्रारयलकानि तासाम्" । “निधृतान्यलक्षानि पाटितमुरः कृत्स्नोऽधरः खरिडितः"” इत्यादिप प्रयोगप् नपुसकलिङ्गतादश- नात् ॥ श्रानन मुखे लोधप्रसवानां लोघ्रपुष्पाखां शंशिराणं रजसां परा- गण । “प्रसवस्तु फल पुष्पे वृत्ताणां गभमोच्न इति विश्वः ॥ पाशडुता नीता रीः शोभा॥ चूडापाशे केशपाशे नवकुरवक वासन्तः पुष्पविशेषः। कर्णं चार् पेश शिरीषं मरेष्मः पुष्पविशेषः । सीमन्ते मस्तककेश- वीथ्याम् ॥ “सीमन्तमस्ियां मस्तकेशवीथ्यामुदाहृतम्'' इति शब्दाणबे ॥ तवोपगमः। मधागम इत्यथः । तत्र जातं त्वदुपगमजम् । वाषिकमित्यथः । नीपं कद्भ्वक्रुसुमम । स्वत्रास्तीति शेषः । । श्स्तिभंवन्तीपरः प्रथम- पुरुषेऽप्रयुञ्यमाना-ऽप्यस्ताति न्यायात् । इत्थं कमलक्रन्दादि तत्तःकाय- समाहाराभिधानादथात्सवेतुसमाहारसिद्धिः । कारणं विना कायस्या- सिद्धेरिति भावः ॥
यत्रोन्मत्तभ्रमरमुखराः पादपा नित्यपुष्पा . हंसश्रेणीरचितरशना नित्यपद्या नलिन्यः ।
के कोठकर्डा भव्शिलिनो नित्यभास्वत्कलापा नित्यञ्योत्स्नाः प्रतिहततमोवृत्तिगस्यराः प्रदोषाः ।
१ भपि (२) हे मेघ | यत्राञलकायां स्त्रीया हस्तादौ कमलकुन्वादिष्ज्र व्छवतु खमाहारज्ञानं जायते तामङक्षां ब्रजति भवः ।
उत्तरमेघः । ५३
यत्रेति ॥ यत्रालकायां पादपा धृत्ताः नित्यानि पुष्पाणि येषां त तथा नलयवुनियमादिति भावः । श्रत एवोन्मत्तेभमरैमुंखराः शन्दाय्रमानाः । नलिन्यः पद्धिन्यो नित्यानि पद्यानि यासां तास्तथा न तु हेमन्तव्रजित- मित्यथः। अत एव हंसश्रेणीभी रचितरशनाः । नित्यं हंसपरिवेष्टिता इत्यथः । भवनशिखिनः क्रीडामयूरा नित्य भास्वन्तः कापा ब्रहणि येषां ते तथोक्ताः । न तु वषास्वेव । अत एव केकाभिरुत्कण्ठा उद्म्रीवाः । प्रदोषा रात्रयो निस्या ज्योत्स्ना येषां त। नतु श्ुङ्कपक्त एव । अत एत्र प्रतिहता तमसां वृत्ति््याप्रिरयपां त च ते रम्याश्चेति तथोक्ताः । श्मानन्दोत्थं नयनसखिरं यत्र नान्यैभिभित्ते- नीन्यस्तापः कुसुमशरजादिष्टसंयोगसाध्यात् । नाप्यन्यस्मास्रणयकलहाद्विभरयागोपपत्ति- विचेशानांन च खलु वयो यौवनादन्यदस्ति ानन्देति ॥ यत्रालकायां वित्तशानां यत्ताणाम् ॥ '“वित्ताधिपः कुवेरः स्यासरभौ धनिकयक्तयो.'' इति शब्दाणेवे ॥ श्रानन्दोत्थमान- जन्यमेव नयनसलिख्म् । अन्येनिभित्तेः शोकादिभिन । इष्संयोगेन प्रिय- जनसमागमेन साध्यान्निवतनीयान् । न खम्रतीकायौदिव्यथैः । कुसुमशर. जान्मदनशरजादन्यस्तापो नास्ति । प्रणयकलहादन्यरमात्कारणाद्धिप्रयोगो- पपत्ति्विरहप्राप्निरपि नास्ति। कि च योवनादन्यद्रयो वाद्धकं नास्ति। शोकदवयं प्रक्षिप्तम् ॥
यस्यां यक्ता: सितमणिमयान्येत्थ हम्यस्थलानि ज्योतिश्कायाकु छुमरचितान्युत्तमसखीसहायाः
आसेवन्ते मधु रतिफल कल्पटृक्तप्रसनं त्वद्गम्भीरध्वनिषु शनकैः पुष्करेष्वाहतेषु ।३।;
यस्यामिति ॥ यस्यामरुकायां यत्ता देवयोनिविशेषा उत्तमश्मीस- हाया ललिताङ्गनासहचराः सन्तः सितमरशिमयानि . स्फरिकमशिमयानि चन्द्रकान्तमयानि वा । अत एव उयोतिषां तारकाणां यायाः प्रतिनिम्बा-
---~ ~~ = ~~ ~~ ~~~
१ रसम् । ष (३) हे मेष ! यत्रारङ्ायां छीसषह्टचरा यक्षा हम्यस्थलमार्य 'सुरवहतवन्नं मथमराषेवन्ते तां बजेति नावः ।
----------+*~
४७ मेघदूठम् ।
न्येव कुसुमानि तै रचितानि परिष्टृतानि ।॥ ५अयातिस्ताराप्निभःञ्वाला- दकपुत्राथोध्वरार्मसु"" इति वैजयन्ती ॥ एतेन पानभूमरम्डानशो भत्व- मुक्तम् । हम्यस्थलान्येत्य प्राप्य । तद्रम्भीरध्वनिरिव ध्वनियां तेषु पुष्करेषु वाद्यभाण्डमुखेषु ॥ “पपुष्करं करिहस्ताग्र बाद्यभारडमुखे जले? इत्यमरः ॥ शनकेमन्दमाहतेषु सर्घु ॥ एतश्च नव्यगीतयोरप्युपलत्तणम् ॥ कस्पव्न्ञप्रसृत कस्पवृ्षस्य काङ्ित्तताथ प्र दत्वान्मध्वपि तच्र प्रसूतम् । रतिः फट यस्य तद्रतिफलाख्यं मधु मद्यमासेवन्ते । आद्त्य पिबन्तीत्यथेः ॥ ““ताखन्तीरधितामृतामख्गडोन्मत्तास्थिकालाहयादागिन्द्रदरममोररेक्षु कदली- गुत्मप्रसूनैयंतम् । इत्थं चेन्मधुपुष्वभङ्ग-यपचितं पुष्पद्रमूलावरृेत कायेन रदी पनं रतिपलाख्यं स्वादु शीत मधु ॥” इति मदिराणवे ॥ न्दाङिन्याः सलिलशिशिरेः सेध्यमाना मरुदिभ- ४ . मन्दाराणामनतटरुद्ं चया वारितोष्णाः । क धः. अन्वेष्टव्यः कनकनिकतामुषिनिक्तेपगृहेः सकोडन्ते मणिभिरसर प्रार्थना यत्र कन्याः ॥४॥
मन्दाकिन्या इति ॥ यत्राल कायामभरैः रा्धिताः । सुन्दर्य इत्यर्थः ¦ कन्या यत्तकरुमायः । “कन्या कुमारिकानार्याः” इति दिषश्चः ॥ मन्दाकिन्या गङ्गायाः सख्लिन शिशिरैः शोतलैमरद्धिः मन्यमानाः सव्यः । तथानुतःं तटेष राहन्तीत्यनुतटरुहः ॥ क्रिम् ॥ तषां मन्दाराणां दाययानातपेन वारितोष्णाः शमितातपाः सत्यः कनकस्य सिकताघ्यु मुषिमिर्निक्तेपेण गृढेः संबृतैरत एवान्वेष्टव्यैम्ग्यैमंणिभी रलैः संकी डन्ते । राक्रमणिसंक्ञया दैशिकक्रोडया सम्यक् करीडन्तोप्यथ:।।''क्रोडोऽनुसंपरिभ्यश्च''इत्यात्मनेपदम्॥ ““रत्नादिभिवालुकादौ गुप्तैदरष्टव्यकमभिः । कुमारीभिः कृता क्रोडा नाम्ना गुप्रमणिः स्मृता ॥ रासक्रौडा गृढमणिगु प्रचेलिस्तु लायनम् । पिच्छ कन्दुकदण्डाद्येः स्मृता दैशिककेलयः ॥" इति श्द्।णवे ॥
नीवी बन्धो च्छरूसितशिधथिल यन्न विम्बाधराणां त्तो मं रागादनिश्रतकरेष्वाजिपत्सु परियेषु ।
न कना मन ज ज ०9 ०० = ० ज ~ ~~ १) = == ~
[1
५ पयसि. २ उच्ुक्तन. ३ यक्षङ्गनानाम्. ४ वाकः कामात्. (४) हं मेघ ! यत्रारुकायां सुरपराथिता यक्षकन्या मणिभिः क्रीडन्ति तामरुकामिति भायः|
उखरमेधः । ५६४
्मचिस्तुङ्ानसिसुखमपि भ्राप्य रत्न प्रदीपा- $ ¢ न्हीमढानां मवति विफलप्रेरणा चृणमुषिः ॥ ५ ॥
नीवीति ॥ यत्राछकायामनिभ्रृतकरेषु चपलदहस्तेपु प्रियेषु । नीवी वसनप्रन्थिः ॥ ^ नीवी परिपणे प्रन्थौ स्रीणां जघनवाससि ” इति विवः ॥ सैव बन्धो नीवीबन्धः ॥ चूतवरत्तवदपौनरुक्त्यम् ॥ तस्योच्छर- सितेन घ्रुरितेन शिथिङं क्ोमं दुकूलं रागादक्निपरस्वाहरषु सत्सु हीभूढानां छ्ञ्जाविघुराणाम् । बिम्बं बिम्बिकाफलम् ॥ “° बिम्बं फले अिस्विकायाः प्रतिबिम्बे च मण्डले : इति विद्वः ॥ बिम्बभिवाधरो यासां तासां निम्बाधराणां खोविशेषाणाम् ॥ “ विशेषाः कामिनीकान्ताभीरुविम्भा- धराङ्गनाः ” इति शब्दाणेवे.॥ चृणेस्य कु्कुमादे मुष्टिः । श्रविभिमेयूखै- स्तङ्गान् ¢“ अचिमेयुखशिखयोः ” इति .विश्वः ॥ रल्नान्येव प्रदपानभि- मुखं यथा तथा प्राप्यापि बिफरप्रेरणा दीपनिवोपणाक्षमतान्निष्फलक्तेपा भवतति । श्चत्राङ्गनानां रतनप्रदीपनियोपण प्रवया मोऽध्यं ठथञ्यते ॥
नेचा नीताः सततगतिना यद्विमानाग्रभूमी- । ॥ 3 * < ॐ ० € रालेख्यानां नवजलकणदाषसुत्पाद् सद्यः । ,. शङनस्पृष्टा इव जलसुचस्त्वारशा जालमारगे- € ५ © धूमोद्गारानुकृतिनिपुणणा जजेरा निष्पतन्ति ॥ ६ ॥
नेत्रेति ॥ हे मेघ, नेत्रा प्ररकेण सततगतिना सदागत्तिना बायुना ॥ “मातरिश्वा सदागतिः” हइस्यमरः ॥ यस्या अलकाया विमानानां सप्न- भूमिकमव्रनानामप्रभूमीरुपरिभूमिका नीताः प्रपिता: । त्वमिव दृश्यन्त इति त्वादृशा: । स्त्सदृशा इत्यथः ॥ “त्यदादिषु दृशोऽनालोचने कच्च” इति क्ञ्प्र्ययः। जलसुचो मेधाः । चलेख्यानां सश्चित्नराणाम् । ^“ चित्रं लिखितरूगढयं स्यादालेख्यं तु यत्नतः ›› इति शष्दाणेवे ॥ नवजलकणै- दोपि स्फोटनमुत्पाय सद्यः शङ्कास्पृष्टा इव सापराधसाद्धयाविष्टा इव ॥
-------------~----~न~ ^~ = "~~~ = ०० --
१ भनिभ्रुखगतान्. रये. ३ स््रजलकणिका; सजल्कणिष्टा. ४ स्वाद्श्ो यत्र जारः. ५ निपुणम्.
(५) हे मेष ! यत्रारकायां प्रियेण नीवीबन्षे त्रुरिते कलिता: बियो: रण्नदी. वनिवापणाऽक्चमा भवन्तोत्यथः । [र
{६} घस्य मात्रार्थं मर्ङिनायन्याखप्रामेव स्पष्ट हति नाऽभिहितः । .
ण ० म ५७० ०० न्क
1, मेघद्तम् ।
499
“८ शङ्का वितकभययोः "` इति शब्दाणवे ॥ धूमाद्रारस्य धूमनिगमस्या- नुकृतावनुकरण निपुखाः कुशला जजरा विशीणाः सन्तो जाछमार्गेगंवा चरन्प्रेनिष्पतन्ति नच्क्रामन्ति॥ यथा केनचिदन्तःपुरसचारवता दृतन गृदुवृच्या रहस्यभूमि प्रापितास्तत्रेव सरीरं व्यभिचारदोषमुत्पाद्य सद्यः समशङ्काः क्लृप्रवेषान्तरा जाराः श्लुद्रमारगे निष्छामन्ति तद्वदिति ध्वनिः। रक्ताय शङ्कास्पृष्टा इवेव्युसक्ता ॥ यत्र ख्रोएं प्रियतमसुजालिगनाच्छरासिताना- मंगग्लानि सुरतजनितां तन्तुजालावलम्बाः । त्वत्सरोधापगमविशदैखन्द्र पादेनिशीधे च्यालुम्पन्ति स्फुटजललवस्यन्द्निखन्द्रकान्ताः ॥५४॥ यत्रति ॥ य॒त्रालकायां निशीथेऽदधरात्र ॥ “अ धंरात्रनिशीथो रीः इत्यमरः ॥ त्वत्संरोधस्य मावर णस्यापगमेन विशदैनिमंर्शन्द्रपादेधन्द्र- मरीचिभिः ॥ “पादा रश्म्यद्वितुर्याशा-'' इत्यमरः ॥ स्फुटजललवस्यन्दिन उल्वणाम्बुकणसराविणस्तन्तुजालाबलम्बा वितानलम्विसूत्रपु खायः । तद् गुणगुम्फिता इत्यथः । चन्द्रकान्ताश्चन्द्रकान्तमणयः । प्रियतमानां भुजैरालिङ्गनेपृच्च्छरासिताना प्रशिथिलीकृतानाम् । श्रान्त्या जलसेकाय वा
शिथिलिताङ्गानामिति यावत् । स्रीणां सुरतजनितामङ्गग्लानि शरीरखे- दम् 1 श्व्रयवानां ग्लानतामिति यावत् । व्याट्दुम्पन्त्यपनुद्न्ति ॥ ४
अरच्तप्यान्तभेवननिघयः प्रत्यहं रक्तकण्ट- रुदुगायदि मधेनपतियशः किंनरेधेन्न साधम् । वेभ्राजाख्यं विबुधवनितावारसुख्यासहाया बद्धालापा बहिरुपवनं कामिनो निविशन्ति ॥८॥ त्य्येति ॥ यत्रालकायाम् । क्षेतुं शक्याः त्तय्याः ॥ “ज्षय्यजय्यौ
१ भुजोष्छवासिताङिङ्कितानाम्, र पररिताक्वन्दपादैः, पेरिविश्वन््रषादैः, प्वोदिवाश्वन्द्रषादः, ३ नव
(*) हे मेघ ! यत्राङक्ायां निक्षीये चन्द्रकान्तमणयः खीणां सुरतभममपहर- न्ति तामिति भावः।
(८) हे मेष ! यश्रारुष्ायाः सुरवनिताहषराः कामिनो यक्षः सह वैभ्नाजनाम बाक्षोधानं प्रविक्रान्तीति भावः ।
उत्तरमेघः । ५७
शक्यां इति निपातः । ततो नरूसमासः ॥ भवनानामन्तरन्तभेवनम् ॥ ८अव्ययंविभक्ति -' इत्यादिनाव्ययी भावः ॥ .. अन्तस्या अन्तभेवनं निधयो येषां ते तथोक्ताः ॥ यथेच्छाभागसंभावनाथंमिदं विशेषणम् ॥ विबुधवनिता अप्सरसस्ता एव वारमुख्या वेश्यास्ता एव सहाया येषां तं तथोक्ताः ॥ भ्वारख्री गणिका वेश्या रूपाजीवाथ सा जनैः । सत्कृता वारमुख्या स्यात्” इत्यमरः ॥ बद्धालपाः संभावितसंलापाः कामिनः कामुका प्रव्यहमहन्यहनि ॥ “अव्ययं विभक्ति-- "इत्यादिना समासः ॥ रक्तो मधुरः करटः करठध्वनिर्येपां त तेः सुन्दरकर्टध्वनिभिधनपत्तियश कुवेरकीतिमुद्रा यद्धिरुशेगायनशीलैः । देनगानस्य गान्धार्रामत्वात्तारतरं गायद्धिरिव्य्थं ॥ किनरैः साधं सह । विभ्राजस्येदं वैभ्राजम् वैभ्राजमि- त्याख्या यस्य तद्वेभ्राजाख्यम्॥ “विश्र!जेन गणेन्द्रेण जातं वेभ्राजमाख्या?” इति शंमुरहस्ये ॥ चैत्ररथस्य नामान्तरमेतत् । बहिरुपवनं बाह्योद्यान निवि रान्त्यन्भवन्ति ॥
गत्युत्कम्पादलकपतितैयच्न मन्दारपुष्प
पच्रच्चेद्ः कनककमलेः कण विश्रशिंभिश्च । सुक्ताजालैः स्तंनपरिसराच्छन्नसच्रेख हारे
नशो मागः सतुतुरुदये सच्यते कामिनीनाम् ॥€॥
गतीति ॥ यत्राङकायां काभिनीनामभिसारिकाणाम् । निशि भवो नैशो मागे: सवितुरुदये सति गत्या गमनेनोरकम्पश्चलनं तस्माद्धेतोरल- केभ्यः पतितेमंन्दार पुष्पैः सुरतसरकुसुमैः । तथा पत्राणां पत्रलतानां ददै ण्डः । पतितैरिति शेषः ॥ तथा कर्णैभ्यो विभ्र्ष्यन्तीति कणेविभ्रंशोनि तेः कनकस्य कमलैः ॥ षष्ठथा विवक्तिताथंलाभे सति मयटा विग्रहेऽध्या- हारदोषः । एवमन्यत्राप्यनुसंधेयम् ॥ तथा सुक्ताजालैर्मो क्तिकसरेः । शिरोनिहितैरित्यथेः । तथा स्तनयोः परिसरः प्रदेशस्तत्र लिन्नानि सूत्राणि
-- न~~" ° ~~~ + ~ -^ ~ ~~ ~~ --~------~ ~-----~--- ~~ ~ - ---- ~~~ -- ------*~ क म 9, = ~~ ~ न्न = ००००० = ----"#----
१ गत्योर्कम्पात्. २ क्टृक्तच्छेदेः. ३ नकिनेः. ७ दिसं तिभिः. ५ घुक्तारुप् :. षरिमर |
( ९) यत्राङ्कायां मागच्युनमन्दारपुप्पादिचिन्दैरमिषारिकामागो.ऽचुमान भवतीति भावः ।
४८ मेघद्तम् ।
येषां तैहौरैश्च सूच्यते ज्ञाप्यते । मागपतितमन्दारकुसुमादिलिद्ं रयमभि- सारिकारणां पस्था इत्यनुमीयत इत्यथः ॥
मत्वा देवं धनपतिसश्वं यत्र साक्लादसतं प्रायश्चापं न वहति भयान्मन्मथः षटषदल्यम् । सथ्च भंगप्रहितनयनेः कामिलच्येष्वमोधै- स्तस्यारम्मश्चतुरवनिताविभ्रमेरेव सिद्धः ॥१०॥
मत्वेति ।। यत्रालऋार्या मन्मथः कामः । घनपतेः कुबेरस्य सखेति धनपतिसष्ठः । “राजाहःसखिभ्यषटचः ॥ तं देव॒ मह दिवं सात्ताद्रसन्तं सचखिस्नेहान्निजरूपेण वतमान मला ज्ञाता भयाद्भालेत्तणभयात्टपदा एव ज्या मौवी यस्य तं चापं प्रायः प्राचुयण न वहति न बिभति ॥ कथं ति तस्य कायंसिद्धिरत श्राह-सथ भङ्कति ॥ तस्य मन्मथष्यारम्भः काभि- जनविजयव्यापारः सश्रभङ्ग प्रहितानि प्रयुक्तानि नयनानि दृष्टयो येष तस्तथोक्तेः कामिन एव लक्ष्याणि तष्वमोचैः। सफलप्रयोगैरित्य्थः।॥ मन्म थचापोऽपि कचिद्पि माघः स्यादिति भावः।॥ चतुराश्च ता वनिताहच तासां विभमेविलासेरव सिद्धो निष्पन्नः । यद्नर्थकरं पा्लिकफटं च तस्रयोगाट्रर निशचितसाधनप्रयोग इति भावः ॥ । “'कचधाय.देहधाय' परिधेयं विलेपनम् । चतुधा भूषणं प्राहुः खीणां- मन्यज्नदैशिकम् ॥ इति रसाकरे । तदेवेतदाह -
वासरिचच्र मधु नयनयोवि भूमादेशद्तं पष्पोट् मेदं सह किसलयेभूषणएानां विकल्पान् । लाक्लारागं चरणएकमलन्यासयोग्य च यस्या- मेकः स॒ते सकलमवलामणडनं कल्पव्रत्तः ॥११॥ वास इति ॥ यस्यामलकायां चित्र नानावण' वासो वसनम् । परि-
क~ ~ त. ~~~ ---~~ ---------~---+~-=~- ~-----*~ ~~~ ~ --------- ~------
१ कामरक्षेष. र चटुख.
(१०) हेमेव !} यत्राङकायां कामोऽपि हइरभीत्या अमरमौर्वीक चापं न वहति चतुरस्तरीविषासेरेव कायं ` धयतीति मावः ।
(११) हे मेघ ! यत्रा्काया विषिच्वणवसनादिसरटङस्त्रीभूषणमेकः सुरतर्रेवोस्पादयतीति भावः ।
----- -~~--~~-~-- =~ --+~~-- =.
उश्वरमेघः । ४
यमर्डनमेतत् नयनयोवि ्रमाणामदेश उपदेश दन्तम् । अनेन विभम- रा मधुनो मण्डनत्वमनुसंधेयम् । तश्च मरुडनादिवहेहधार्येऽन्तभौव्यम्। धु मदम् । किसलयैः पहयवैः सह पुष्पोद्ध दम् । उभयं वेत्यर्थः ॥ इदं कचधायेम् । भूषणानां विकस्पान्विरोषान् । देहधायेमेतत् । तथा रणकमलयोन्योसस्य समपेणस्व योग्यम् । रञ्यतेऽनेनेति रागो रल- द्रव्यम् । लाक्तेव रागस्तं लाक्तारागं च ॥ चकारोऽङ्गरागादिविलेपन- रडनोपलक्षणाथेः ॥ सकर सवम् । चतुविधमपीव्यथंः । च्वरामण्डनं )षित्प्रसाधनजातमेकः कस्पघृ्त एव सूते जनयति । न तु नानासाधन पादनप्रयास इत्यथः ॥
इत्थमटकायां वणेयित्रा तत्र सखभवनस्याभिन्नानमाह-
तत्रागारं धनपतिगर हानुत्तरेणास्मदीयं दृराल्लच्यं खुरपतिधनुश्चारुणा तोरणेन । यस्योपान्ते करतकतनयः कान्तया वर्धितो मे हस्तप्राप्यरतबकनंमितो बालमन्दारवर्लः ।१२॥
तत्रति ॥ तत्रालकायां धनपतिगृहाङ़बेरमृहादुत्तरेणोत्तरस्मिन्नदूर- शे ॥ “'्एनव्रन्यतरस्यामदरेऽपच्वम्याः” इत्यनप्प्र्ययः । “एनपा {तीया इति द्वितीया ॥ ' गहाः पुति च भूर्न्येव' इत्यमरः ॥ अथवा उत्तरेण इति नेनप्प्रस्ययान्तं किंतु “तोरणेन इत्यस्य विशेषणं ठृती- न्तम् ॥ धनपतिगृहादुत्तरस्यां दिशि यत्तोरणं बदिद्रोरं तेन लक्तित- मत्यथेः ॥ अस्माकमिदमस्मदीयम् ॥ “वृद्धाच्छः इति पत्ते प्रत्ययः ॥ [गारं ग्रहमं । सरपतिधनुश्चारुण मणिमयतवाद्भंकषत्वाच्येन्द्रचाप- न्द्रेण तीरणेन बहिद्रारेण दूराल्लक्ष्यं दश्यम् । अनेनाभिज्ञानेन दूरत व ज्ञातुं शक्यमित्यथंः ॥ अभिज्ञानान्तरमाह~-यस्यागारस्यापान्त कारान्तःपाश्वेदेरो मे मम कान्तया बधितः पोषितः कूतकतनयः कृत्रिम- तः । पुत्रत्वेनाभिमन्यमान इत्यथः ॥ हस्तेन प्राप्यैहस्तावचेयेः स्तवकै
न्न्न्ग्-न--------- ~~~ ~~~ ----- -------~~ “^~ -----~--- -~~-~-+~-~---->----+~
१ बच्र. २ गृहात्. २ तदमरधनुः. ४ उद्याने. ५ विनतः, ६ गृहादिति पञ्च- न्तप।खपक्षे (१२) दे मेघ ! तत्रालकायः डुवेरभवन।दुत्तरमागे मम गृहमस्ति बारह शपि तत्परिचायकं इति भावः । ‰
६०, मेघदूतम् ।
गच्छैनेमितः ॥ “स्याद् गुच्छकम्तु स्तबकः” दृत्यमरः ॥ वालो मन्दार- युत्ञः कत्पव्॒ञो ऽस्तीति शेषः ॥ इतः पर चतुभिः श्छोकेरभिज्ञानान्तरमाद- चापो चारिम्रन्मरकतरिलाबद्धसोपानमागो हेमेरखन्ना विकचकमलेः सिनिग्धवैदूयेनालेः । को. के, * (| , यस्यास्तोये करूतवसतयो मानसं समिक्रष्रं > क न (~ ध नाध्यास्यति व्यपगतशुचस्त्वामपि प्रच्य दसाः।१३॥ वापीति ॥ अस्मिन्मदीयागारे मरकतशिलाभिवंद्धः सापानमार्गो यस्य्राः सा तथाक्ता। विदूरे भवावेदूयाः।। “"विदुराञ्ज््यःः इ स्यप्रत्ययः ॥ वंदूयाणां विकारा वेंदूयासि विकाराथणुत्रस्ययः ॥ स्निग्धानि बैदूयाशि नाखानि यपां तैदेमैत्रिकचकमलेश्छन्ना वापी च। अस्तीति रषः 1 यस्या वाप्यास्तोय कतवसतयः करतनिवामा टंसास्सां मघं श्र्यापि च्यपगत्युचो वपा कालडपि व्यपगतकल्युपजलत्वाद्रीतदुःखाः सन्तः संनिष्रषटं संनिहितम् । सुगममपीव्यथः । मानसं मानससरो नाध्या- स्यन्ति नोत्कण्टया स्मरिष्यन्ति ॥ ““च्ाध्यानप्ुकण्ठापूतरकं स्मरणम ति कशकायाम् ॥
तस्यास्तीरे रचितशि खरः पशलेरिन्द्रनीलैः की डाशलः कमककदलीवे्टनप्रेचणोयः। मटुगेहिन्याः प्रिय इति सग्वे चेतसा कातरेण प्रर्योपान्तस्फुरिततडितं त्वां तमेव स्मरामि।॥१४॥
तस्या इति ॥ तस्या वःप्याप्तीरे पशलेश्चारुभिः ॥ “चासौ दन्त च पेशलः" इत्यमरः । इन्द्रनीटे रचितशिखरः । इन्द्रनीलमणिमय-
[ न -------- "~ "~
१ वतिक्चकुसुमः, कमलपुङ्कुरखः, २ ध्यास्यन्त; ध्यायन्ति. ३ यस्पा ४ निचित, ५ वेष्टगः।
(१३) हे मेव ! मदीयभवनस्थवाप्यां वक्न्तो हंसास्त्वां वीक्ष्य मानक्तं न स्मरिष्यग्तोति भावः ।
(१४) हे मेघ । स्वभव्रनस्थवापीतट वतिं क्रीड(शेरप्रान्ते स्थितं विता शोभ- मानं स्वां वीक्ष्य तमेव शेर स्मरामिति भावः|
उच्तरमेघधः । 44
शिखर इव्यथः । कनककदलीनां वेष्टनेन परिधानेन प्रत्तणीयो दशेनीयः क्रीडाशैलः । श्रस्तीति रोषः । हे सखे ! उपान्तेषु प्रान्तेषु स्फुरितास्तडितो- यस्य तत्तथोक्तम् । इदं विशेपणं कदलीसाम्याथंमुक्तम । इन्द्रनीलसाम्यं नु मेघस्य सराभाविकमिव्यतेन सूच्यते । खां प्रेय मदूगेहिन्याः प्रिय इति तोः । तस्य शैलस्य मद्गृहिणोप्रियताद्धेतोरित्यथः । कातरेण भीतेन चेतसा । भय चात्र सानन्दमव । वस्तूनामनुभूताना तुल्यश्रवणएदशनात् । प्रवणात्कीतनाद्वापि सानन्दा भीयथा भवेन ।४' इति रसाक्ररे दशेनात् । नमेव क्रीडाशेलमेव स्मरामि । एवकारो विपयान्तरव्यवच्छुदाथः। सदृशवस्वनभवादिषएाथस्मत्तिजीयत इत्यथः । अत एवात्र स्मर णार्योऽ नकारः । तटक्तप~-'“सटरशानभवादन्यस्मृतिः स्मरणमुच्यतःः इति । निसक्तकारस्तु “त्वां तमेव स्मरामि" इति योजयिता मघे शलव्वारोपमा चष्टे तदसंगतम् । ऋअद्रयाकारायेपस्य पुरोवतिन्यनुभवास्सकष्वेन स्मर- निशब्द प्रयो गानुपपत्तेः शंलतव मावनास्म्रतिरिव्यपि नोपपद्यत । भावनायाः स्मृतित्वे प्रमाखाभावादनुमवायोगाच्सादरयोपन्यासस्य वैय्याज्च विष- ट शऽपि शालग्रामे हरिभावनादश्तनादिति। र र्शसाच्शछल सलः कर प्रश्चाज् व्यन्त प्रत्दासन्ना कुषव्कन्रनमाधदामर्डपस्मय । पकः सख्यास्तव सद मया वामपादाभिलाषी काङ्कहन्त्यन्यो वदनमदिरां दोददच्छद्यनास्याः।॥१५॥ रक्तेति ॥ अत्र क्रीडाशैले कुरवका एव वृत्तिरावरणं यश्य तस्य । मधौ वसन्ते भवा माधव्यस्तासां मण्डपस्तस्यातिमुक्तलतागृहस्य । ““श्रतिमुक्तः पुरडकः स्याद्वासन्ती माधवी लता? इस्यमरः प्रत्यासन्नौ संनिकृष्टौ चलकरिसख्यश्चज्चलपहवः । अनेन वृत्तस्य पादताडनेषु प्रार्ज-
चित्वं व्यज्यते । रक्ताशोकः । रक्तविशेषण तस्य स्मरोदीपकत्वादुक्तम् । "'्रमूनकेरशोकस्तु इवेतो र्त इति द्विधा । बहुसिद्धिकरः ` शवेतो रक्तोऽत्र
=-= 9
~, ~= ~ ~~~ | रे जय क क = =
्मरवधेनः 1” इत्यशोककस्पे दशनात् । कान्तः कमनीयः केससे षकु-
१ तश्र, २ प्रव्याद्न्नः।
( १५) हे मेध ! तन्र क्रीडारोके रक्छाशोक-वङ्करौ मया सह तव सरथाः वामपाद्वदनमदिरियोरमिराषिरौ स्त इति भावः ।
दय मेघदूतम् ।
लश्च । “श्रथ केसरे । बकुलो वञ्जुः? इत्यमरः । स्त इति शेषः \* एकस्तयोरन्यतरः । प्राथभिकत्वादशोक इत्यथैः । मया सह तव सख्याः । स्वप्रियाया इत्यथैः । वामपादाभिराषी । दोददच्छद्मनेस्यत्रापि संबन्ध नीयम् । स चाहं च । अभिलाषिणावित्यथः । अनन्यः केसरः । दोहदं वक्तादीनां प्रसवकारणं संस्कारद्रव्यम् । “तसरुगुस्मलतादीनामकाले कुशे कृतम् । पुष्पाद्यत्पादक द्रव्य दोहद् स्यात्त तत्क्रिया ॥” इति शब्दाणेवें । तस्य ह्द्यना व्याजेन । “कपटोऽल्ली व्याजदम्भोपधयददद्म कैतवे
इयमरः । अस्यास्तव सख्या वदनमदिरां गरडूषमयं काङ्त्तति । मया सहेत्यत्रापि संबन्धनीयम् । अशोकबकुलयोः सी पादताडनगण्टरषमदिरे दोददमिति प्रसिद्धिः ॥ “सल्लीणां स्पशालियङ्गुविकसति बङ्कलः सीधु
गर्डूषसेकातपादाघातादशोकस्तिलककुरवकौ वीक्तणालिङ्गनाभ्याम्। मंदारा म॑वाक्यात्पदुखरदुहसना्चम्पको वक्त्रवाताचूतो गीतान्नमेरुविकसति श्च पुरो नतनात्कशिकारः" ॥
तन्मध्ये च स्फरटिकफलका काञ्चनो वासयष्टि © ५ ६ ९ $ ॐ. मले बद्धा मणिभिरनतिप्रीढवंश प्रकाशः । ड 2 @ क. ताले: शिञ्जावलयसुमगैनतितः कान्तया मे यामध्यास्त दिवसविगमे नोलकरुटः सख्टद्रः ॥१६॥
तन्मध्य इति । कि चेति चार्थः । तन्मध्ये तयोघ्रक्षयोर्मध्येऽन- तिप्रौढानामनतिक्रठोराणां वंशानां प्रकाश इव प्रकाशो यपां तैस्तरण- वेणुसच्डायेमंणिभिमेरकतशिल।मभिमूल बद्धा । कृतवेदिकेत्यथः । स्फ- रिक स्फटिकमयं फलक पीटं यस्याः सा काञ्चनस्य विकारः काञ्चनी सवर्णो वासयष्टिनिवासदण्डः अस्तीति शेपः । सिञजा भूषणध्वनिः । “भूषणानां तु शिचितम्' इत्यमरः । भिदादित्वादडः । शिञिज- धातुरयं ताख्व्यादिने तु दन्त्यादिः । शिखाप्रधानानि वलयानि तै सुभगा रम्यास्तेस्तालेः करतल्वादुनैमे मम॒ कान्तया नतितो वो युष्मा- क सुहृत्सखा नीरकण्ठो मयूरः । “मयूरो बर्हिणो बही नीलकर्टो-
न
9 तत्तन्मध्ये, २ नद्धा, ३ सिञ्जत्, ४ नतित
(१) हे मेव ! रक्ताशोक-वङुर्योमंध्य स्थितां सौवण प्रियवा नतितो मयूरः घायमध्यास्त हत्ययंः । .
[1
उत्तरमेघः । द
अुजङ्गभुक्ः इत्यमरः । दिवसविगमे सायकलि यां यष्टिकामध्या- स्ते । यष्ट्यामास्त इत्यथः । “अधिशीङ्स्थासां कमे इति कमत्ाद्- द्वितीया । ^तत्रागारम्ःः इत्यारभ्य पञ्चसु श्लोकेषु समृद्धवस्तु- चणनादुदात्तारंकारः । तदक्तम्-“तदुदात्तं भवेद्यत्र समृद्धं वस्तु ` वरयते” इति ॥ न चेषा स्वभावोक्तिभाविकं वा, तत्र यथास्थितवस्तु- वणंनात् । अत्र तु “कविप्रतिभोत्थापितसंभात्यमानेश्वयंशालिवस्तुवण- नादरोपितविषयतमिति ताभ्यामस्य भेदः ” इत्यलं कारसवेसखकारः ॥
एभिः साधो ! हृदयनिरितेलच्णेल्तयेथा
द्रारोपान्ते लिखितवपुषौ शङ्कपद्मौ च दृष्ट्रा | तामच्डाय भवनमधुना मरहियोगेन नुनं
सूयोपाये न खलु कमलं पष्यति स्वामभिर्याम्॥१७॥
एभिरिति ॥ हे साधो निपुण ! “साधुः समर्थो निपुणो वा" इति काशिकायाम् । हदयनिदितैः अविस्प्रतैरित्य्थः ॥ एभिः पृक्तिके क्षणेस्तोरणादिभिरभिज्ञाचैद्वीरोपान्ते । एकवचनमविवक्तितम् । द्वार- पारवेयोरिव्यथः । लिखिते वपुषी श्राकृती ययोस्तौ तथोक्तौ शद्कपद्मी नाम निधिव्ररेपो । “निधिनौ रोवधिर्मेदाः पद्मशङ्खादयो निधेः, इत्यमरः । दषा च नूनं सतव्यमधुनेदानीम् । “द्घुना? इति निपातः। मद्धियो- गोन मम प्रवासेन त्तामच्छाय मन्दच्छयमुत्सवोपरमात्तीणकान्ति भवन मद् गृहं लक्ञयेथा निरिचनुयाः, तथाहि । सूयापाये खति कमर् पद्य स्वामात्मीयामभिख्यां शोभाम् ॥ “श्भिख्या नामशोभयोः” इत्यमरः । न पुष्यति नोपचिनोति खलु । सूयंविरहितं पद्यभिव पतिविरहितं गृह न शोभत इतयथंः ॥
निजगृहनिश्चयानन्तर कत्यमाद- गत्या सद्यः कलमतनुतां शीघ्स पातटेततो क्रीडाशते प्रथमकथिते रम्यसानौ निषण्णः ।
० ० -- न -> "~---~-
१ कक्चणीयम्, २ मन्दच्छायम्, ३ तत्परिश्राण ।
(७७१ हे मेघ ! सूर्य॑ विना कमलमिव मां विना मदीयभवनं क्षो माहीनमि- स्युक्चिन्हैस्तञ््षातग्यमिति मावः |
=-= --------------- ~ ˆ= ------=---~-~--~-~-------
६४ पूृवमेघः
` अहेस्यन्त भवनपतितां कलुमल्पाल्पभासं खद्योतालोविलसितनिमां विद्युदुन्मेषदण्िम् ॥१८॥
गत्वेति ॥ ह मेघ, शीत्रसपात एव हतुस्तस्य, शीघ्रप्वेशथंमि- त्यथः । “पष्ठ तुप्रयोगेः इति पष्ठी ॥ “संपातः पतन वेगे प्रवेश वेदसंविदे' इति शब्दाण्व ¦ सदयः सपदि कलभस्य करिपातस्य तनु- रिव तनुयस्य तस्य भावस्तामस्पशरीरतां गता प्राप्य प्रथमकथित ““तस्यास्ती? इत्यादिना पूर्वोदिष्टे रम्यसानो । निषीदनयोगम्य इत्यथः । क्रीडाशैले निषण्ण उपविष्टः सन् । अल्पास्पा-प्रकारया माः प्रकाशो यस्यास्तापु । “श्रकारे गुणवचनस्य इति द्विरुक्तिः! खनद्योतानामाली तस्यां विलसितन स्फुरितन निभां समानां विद्यदुन्मपा विद्युखकाशः सएव ¦ दृष्टता भवनस्यान्तरन्तभवन तत्र पतितां प्रविष्टां कतुमहसि, यथ कश्चिक्किचिदन्विष्यन्कचिदुन्नत रिथत्वा शन॑ः शमैरतितरां द्राघीयसी रद्रि सिष्टद्श पातयति तद्रदिव्यथंः ॥
सप्रति टष्िपातप्ठलस्यायिज्ञान शटाकद्रयेनाह-
तन्वी श्यामा शिग्वरिदशना पक्छविम्बाधरोष्टी मध्ये कापा चकरितदरिणीप्रलणा मिस्ननाभिः। आओणीभारादलसगमना स्तोकनम्रा स्तनाभ्यां छ १ +~ ॐ
या तच स्याद्यवतिविषय सिरायेचं धातुः ॥१६॥
तन्वीति ॥ तन्वी कृशाङ्गो, न तुं पीवरे । “छं दभ्रं कश तलु" इत्यमरः । “वोतोगुणवचनान्" इति डीप् । श्यामा युवतिः । “श्यामा यौवनमध्यस्था” इव्युलमाङायाम् । शिखराण्येषां सन्तीति शिखरिणः कोटिमन्तः । “शिखरं शंलघ्र्ञाम्रकन्लापुलककोरिष्
इति विद्वः । शिखरिणां दशना दन्ता यस्याः सा । एतनास्या भाग्य- वत्वं पत्याय॒ष्करं च सूच्यते । तदुक्तं सामुद्रिके “स्निग्धाः समान-
# य
------* ~~~ ~
१ भध्ररौष्ठा २ बस्ते. ३ एव ।
(१८) हे मेघ ! करिश्ावकतनुमिवाऽस्पश्चरीरं विधाय कीडादोले समुपविष्ट- स्त्व भवनमध्ये विदयत्प्रकाश्चरूपर ष्ट कतुमहसीति भाव; ।
(१९) हे मेव ! तश्र भवने सन्वोत्यादिविशेषणविकिष्टा या स्त्री भवतः दयेत सैव मम प्राणप्रिया बोध्येति भावः । `
उत्तरमेघः । ६४
रूपाः सप्तयः शिखरिणः रिलष्टाः । दन्ता भवन्ति. यासां तासां पादे जगस्सवेम् । ताम्बूलरसरक्तेऽपि स्फुटभासः समोदया: । दन्ताः शिख- रणो यस्या दीघं जीवति तत्ियः । इति । पकं परिणतं विम्बं विस्विकराफलमिवाधरोषएठ यस्याः सा पक्विम्बाधरोणएी । “शाकपा- थिवादितान्मध्यमपदलापी समासः इति वामनः । “नासिकोदसेघ्- इत्यादिना ङीष् । मध्य ्ञामा छरशोद्रीव्यथंः । चकितहरिग्याः प्रक्ञणानीव परत्तणानि दृष्टयो यस्याः सा तथोक्ता । एतेनास्याः पद्धिनीत्वं व्यञ्यते । तदुक्तं रतिरहस्ये । पद्विनीखक्तणप्रस्तावे--““चकितम्गदशाम प्रान्तरक्ते च नेत्रे" इति । रिम्ननाभिगम्भीरनाभिः । अनेन नारीणां नाभिगाम्भी- यान्मदुनातिरेक इति कामसूतरार्थः सूच्यते । श्रोणौ भारादलसगमना मन्दगामिनी, न तु जघनदापरात् । स्तनाभ्यां स्ताक्रनख्र पद्वनना, न तु वपुदपात् । युवत्तय एव विपयस्तरिमन्युवत्तिविपये । युवतीरधिकर्यत्यथ : । धातत्रह्मण साद्या स्रः प्रथमरिल्पमिव स्थितेव्यलेत्ता 1 प्रथमनिनता युवत्तिरियमवेव्यथः । प्रायण शिल्पिनां प्रथमतिमोख प्रयत्नातिशयवशा- चिद्धस्पनिमाणसोषवं रर्यत इव्यादयविशषरण्म् । तथा चारिमन्प्रपञ्चे न कुत्राप्यदंविधं रमणीयं रमणीरलष्ठस्तीति भवः । तदेवभूना याखरी तच्रन्तमवन स्यात् । तच्र निवसदिस्यथः । ताभिस्यत्तरश्छाकन सवन्धः ॥
ता जानीथाः परिभिनप्तथां जीवितं मद्वितीयं
दृरीभूत भयि सहचरे चक्रवाकी मिवेकाम् । गारोत्कण्ठां गुरुषु दिवसेष्वेषु गच्छृत्पु बालां
जातां मध्ये शिशिरमथितां पद्धिनी वान्यरूपाम्।।२०॥
तामिति ॥ सहचरे सहचारिणि नेन वियोगासदिष्णुत्वं उ्यञ्यते । मयि दूरीभूते दूरस्थिते सति सहचरे चक्रवाके दुरीभूतं सति चक्रवाक चक्रवाकवधूमिव । “जातेर खरी विषयादयोप्रधात्” इति डीप् । परिमित- कथां परिमितवाचम् । एकामे काकिनीं स्थितां तामन्तभवैनगतां मे द्वितीयं
(५०१४, । ~---~ ~ = ०= ~~~, रज्ज ~ --^ “~~ मायिन या म ~ भ ~ ~ भण = ~ ~ ------ - " ~ न न
१ जानीया; ( २) हे मेघ ! प्रियविरहितां चक्रवाशीमिव श्षिलिरकालपीडितं पद्मिनी मिव मया विरहितां दरिया जानामीति भावः। ¦
६६ मेघदुतम् ।
जीवितं जानीथाः । जीविततुस्यां मस्यसी मवगच्छेरित्यथः ॥ “तन्वी” इत्यादिपृवलत्षणरिति शेषः । छत्तणानामन्यथाभावध्रमाशङ्कयाद- गाढेति । गाढोर्कर्ठां प्रबङविरहवबेदनाम् । ““रागेतबलब्ध विषये वेदना महती तु या। संशोषणी तु गात्राणां तामुकण्ठां बिदुवु धाः ॥।” इत्यभिधा- नात् । बालां गुरुषु विरहमदस्स्रेषु वतमानेषु दिवसेषु गच्छतु सत्सु शिशिरेण शिशिरकालेन मथितां पद्धिनीं वा पद्धिनीमिव } “इववद्राय- यथाशब्दो इति दण्डी, श्रन्यरूपां पूवेविपरीताकारां जातां मन्ये । दिम- इतपद्धिनीव विरहे णान्यादृशी जातति तकयामीव्यथः । एतावता नेयम- न्येति भ्रमितव्यमिति भावः ।
नृनं तस्याः प्रबलसदितोच्छूननेतरं परियाया- निःश्वासानामशिशिरतया भिन्नवणाघरोष्टम् ।
हस्तन्यस्त सुखमसकलव्यक्ति लम्बालकत्वा- दिन्दोर्देन्प त्वदनुसरणएकिलिषटकान्तविमति ॥२१॥
नूनमिति ॥ प्रचररूदितेनच्छरने उच्छ व्रसिते नेत्र यस्य तन् । उच्छ्र नेति इवयतः कतरि क्तः । “ओदितश्च इति निष्ठानस्म् “वचिष्वपि--” यादिना संप्रसारणम् । ' संप्रसारणाच्च" इति पृवेरूपत्वम् । ““हल.? इति दीधः । “छो: शृडनुनासिके च इव्यूठादेशे कृते रूपसिद्धिरिति वतमानसामीप्यप्रक्रिया प्रामादि कीव्युपेश्त्या । तथा सति धातोरिकारस्य गत्यभावादूटादेशे च्रोरन्प्यत्वेन विशेषणाच्चेति ॥ एतेन विषादो व्यज्यते । निश्वासानामशिशिरतयाऽन्तस्तापोष्णत्वेन भिन्नव्णा विच्छायो ऽधरो्ठो यस्य तत् । हस्ते न्यस्तं हस्तन्यस्तम् । एतेन चिन्ता व्यज्यते । लम्बालकत्वात्संस्काराभावाह्म्बमानङगन्तलत्वादसकलव्यक्त्यसंपूणीभिन्य क्ति तस्याः प्रियाया मुखं त्वदनुसरणेन खदुपरोधेन । मेषा सरणनेति यावत्। छिष्टकान्तेःत्तीणएशन्तेरिन्दोदं न्यं शोच्यतां बिभरति। नूनमिति विते “नून तकऽथनिश्चये” इत्यमरः । पएूवेवत्तथापि न भरमितड्यभिति भावः" सवंविरद्िणीसाधारणानि लक्षणानि संभावनयोसरक्ष्याणीत्याह “आलोके इत्यादिभिखिभिः- बहूनाम्, २ हस्ते न्यस्तम्. ३ त्वदुपसरण (२१५) हे मेघ ! सम्प्रति मद्धिरडिला प्रिया ष्वदावरणश्चीणकान्तरिन्दौदे म्यं विभर्तीति तकयामीति भावः।
पूषमेधः। ६9
श्लोकं ते निपतति परा सा बलिव्याकुला वा मत्सादसश्य विरहतनु वा भावगम्यं खिलन्ती । पृच्छन्ती वा मधरवचना सारिकां पञ्चरस्थां कचिद्धतुः स्मरसि रसिके त्वं हि तस्य प्रियेति ॥२२॥
श्रालोकेति ॥ हे मेव ! सा मय्या । बलिषु निव्येषु प्रोपितागमना- षु च देवताराधानेष व्याङुखा व्याप्ता वा। विरहेण तनु कृशं भावग- म्यम् । ततकाश्यस्यारृष्टचरत्वात्संप्रति सभावनयाप्क्ष्यमित्यथः । मत्सा- दृदयं मदाकारसाम्यम् । मस्मतिकरृतिमित्यथंः । यद्यपि सादृश्य नाम भ्र- सिद्धवस््वन्तरगतमाकारसाम्यं तथापि प्रतिकृतित्वेन विवक्तितमितरथा खे- ख्यत्वासंभवात् । श्क्तय्यकोशे “्ारुख्येऽपि च साददयम् इत्यभिधा नान् । लिखन्ती कचित्फलकादौ बिन्यस्यन्ती वा चित्रदशेनस्य विरहि- णीविनोदोपायत्वादिति भावः। एतच्च कामशासख्रसंवादेन सम्यग्विवे चितमस्मःमी रघुवंशसंजीनिन्याम् “सादृश्यप्रतिकृतिदशेनैः प्रियायाः" इत्यत्र । मधुरवचनां मल्भाषिणीम् । अत एव पञरस्थाम् 1 हिखेभ्य कृतसंरक्तणामित्यथः । सारिकां स्रीपक्षिविशेषाम् । हे रसिके ! भतु स्वामिनः स्मरसि कञ्चित् । “कच्चित्कामप्रवेदनः इत्यमरः । भतार स्मरसि किमित्यर्थः । “अधीगर्थदयेशां कर्मणि" इति कमणि षष्ठी । स्मरणे कारणमाद--हि यस्मात्कारणात्वं तस्य भतुः । प्रीणातीति प्रिया ॥ “इगुपधन्ञाप्रीकिरः क”? इति कप्रत्ययः ॥ चतः प्रेमास्षदलास्मतु मह~ सीति भावः । इत्येव पृच्छन्ती वा ॥ वाशब्दो विकस्पे ॥ “उपमायां विकस्पे वा” इत्यमरः ॥ ते तवालोके रष्िपथे पुरा निपतति । सद्थोनिषप- तिष्यतीत्यथैः ॥ “स्यासव्न्ये पुरातीते निशृटागामिकरे पुरा” इ्यमरः ॥ “यावतपुरानिपातयोखंट्” इति लब् ॥
खत्सङे वा मलिनवसने सोम्य ! नित्तिप्य वीणां मद्भोच्राङ्क विरचितपदं गेयसुद्रातुकामा । १ पुरे. २ तनुना. ३ निभरते (२२) हे मेव ¦ सा मद्या देवाराधनादिक्ाय इवंम्ती तव दृष्टिपथे खथां निपतिष्पतीति भावः| ४
६८ मेघदूतम् ।
तन्त्रीमाद्रौ नयनसलिलैः सारयित्वा कथंचि-
भूयो भूयः स्वयमपि करतां मुच्छना विस्मरन्ती २३
उःसङ्गेति ॥ हे सौम्य ! साधो 1 मलिनवसन प्रोषिते मलिना कृशा” इति शाल्लादित्यथः उत्सङ्गे ऊरौ वीणां निक्तिप्य। मम गोत्रं नामाङ्कहि चहं यस्मिंस्तन्मदरोत्राङ्कं मन्नमाङ्कुं यथा तथा। गोत्रं नाम्नि करुलेऽपि च इत्यमरः ॥ विरचितानि पदानि यस्य तत्तथोक्तं गेयं गानाद प्रबन्धादि ॥ “गीतमः'' इति पाटे स एवार्थः ।॥ उद्रातुमुच्चैगीतं कामो- यस्याः सा ॥ प्तं काममनसोरपिः इति मकारलोपः 1! देव्रयोनिता- द्रान्धारम्रामेण गातुकामेव्यथः ) तटुक्तम--“पडजमध्यमनामानो ग्रामो गायन्ति मानवाः । न तु गान्धारना पानं, स लभ्या द्वयोनिभिः 11” इत्ति तथा नयनसलिदेः प्रियतमस्मृतिजनितेर भ्रमि ग्री तन्त्रीं कथंचिछच्छ रए सारयित । आद्रत्वापदरणाय करण प्रमृञ्परान्यधा क्णनामंभवादिति मावः | भूया भूयः पुनः पुनः स्वयमात्मना कूतामपि । विस्मरणणानदा- मपोव्यथः । मून्द्ुना स्वराराटक्रमम । स्वराणां स्थापनाः सान्ता मृच्छुनाः स्प्रस्प्र हि" इति संगीतरःनाक्रे ॥ विस्मरन्ती वा | “्रालोके त निपत्तति'' इति पूत्रणान्बयः ॥ भिस्मरणं चात्र दयितगुणस्यरततिजनित- मूच्छोवशादेव ॥ तथा च रसत्त्नाकर-“वियोगायोगयोरष्टगुणानां कीतनान्स्मरतेः । सात्तातकारो-ऽथवा मृच्छा दशधा जायत तथा ॥' इति ॥ मत्साटदयसिव्यादिना मनःसङ्गानुघ्रत्तिः सूचिता॥
शेषान्मासान्विरहदिवसस्थापितस्यावधेवी विन्यस्यन्तो मुवि गणनया देदलीदन्त ष्पः ।
मत्सङ् वा ह दयनिहितारम्भमास्वादयन्ती प्रायेणएते रभमणविरदेष्वड्नानां विनोदाः ॥२४॥
= ~~ ~~~ ~~ ~ ~~~ ~ ~~ ---------* -- * ~= -“~~---- ~ क न्क
१ तन्त्रीराद्री. २ गमन. ३ प्रस्थितस्य. ४ मुक्त ५“ मस्संभोगम्, संभोगं चा; संयोगं वा. ६ विहिता. ७ नासादयन्तो. ८ विरहे हि.
(२३) हे मेष ! क्रोडे क्रीणां निधाय मन्ञामाक्गीतं गातुपुस्सुक्ा प्रिया द्द्न्ती सती द्रक्ष्यते स्वयेति भावः ।
(२४) हे मेध ! गतावशिष्टमासान् सुवि गणयन्ती मनति मनत्ं मोगरति- मास्वादुयन्दी मस्पिया तवाोके निपतिष्यतीति भावः।
उसरमघः । ६6
शषानिति ॥ अथवा विरहस्य दिवसस्तस्मास्स्थापितस्य तत श्ारभ्य निश्चितस्यावधघरन्तस्य शेषान्गतावशिष्टान्मासान्देदलीद त्तुष्पैः \। देहली द्रस्याधारदार् ॥ ““ गृहावग्रहणी देही ” इत्यमरः ॥ तत्र दत्तानि राशीकृतत्रेन निहितानि यानि पुष्पाणि तैगंणनया एको द्वावित्यादि संख्यानन मुवि भूतले विन्यस्यन्ती वा । पुप्पतनिन्यासै मोसान्गणयन्ती वेत्यथ: ॥ यद्वा ह दये निहितो मनसि सकदिपित आरम्भ उपक्रमो यस्य तम् । अथवा हृदयनिहिता आरस्माचुम्बनादयो व्यापारा यस्मिस्तं मर्सङ्ग मत्संभोगरतिमास्वादयन्ती वा । ^ आलोक ते निपतति ” इति पूर्वण सम्बन्धः ॥ ननु कऋथमयं निश्चय इत्याशङ्कामथान्तरन्यसन परिहरति । प्रायेण बाहुस्येनाङ्गनानां {रमणविरह्वेत पूर्वोक्ता विनोदाः काटयापनो- पायाः । एतेन संकस्पावस्थोक्ता तदुक्तम्-“ संकल्पा नाथविषये मसोरथ उदाहृतः" इति ॥ त्रिभिः कुलकम् ॥
सव्यापारामहनि न तथा पीडयेन्मद्वियोगः शङ रात्रौ गुरुतरश॒चं निचिनोदां सखीं त | मत्सदेशः सुस्यितुमलं पश्य साध्वीं निशौधे तासुलिद्रभवनिशयनां सौधवातायनस्थः ॥२५॥
सव्यापारामिति ॥ टे सख ! श्रहनि दिवसे सव्यापारा पूर्वाक्तवछि- चिचलेखनादित्यापारवती ते सखीं स्वप्रियां मद्धियागो मद्विरहस्तथा तेनं प्रकारेण ॥ प्रकारवचने थाट्” इति ास्प्रत्ययः ॥ न पीडयेत् । यथा रात्राविति रोपः ॥ किंतु रात्री निर्विनोदां निन्यपारांते सखीं गुरुतरा गुग्यस्यास्तां गुम्तरश्चुचमतिदुभरदुःखां शङ्कं तकयामि ॥ “शङ्का वित- कभययोः' इति शब्दाणेबे ॥ अतो निशीथेऽधरात्र उन्निद्रामुत्सष्टनिद्राम् । अवनिरेव शयनं शय्या यस्यास्ताम् ॥ नियमाय स्थरिडल्शायिनीम् ध्वी पतिव्रताम् ॥ “ साध्वीं पतिव्रता" इत्यमरः ॥ अतो नान्यथा शङ्कितव्यमिति भावः । तां त्वत्सं मरसंदेशर्मद्वातोभिरलं पयाप्तं सुखयितुमानन्दयितुं सौधवातायनस्थः सन्पश्य ॥ “सखी धात्री च
न ---->-------- +~ ~~ ~
9 शखेदयेत्. २ विप्रयोगः. ३ शयनासन्न- सथनासद्म (२५ 9 हे मेघ ! मद्ियोगः प्रिया दिवा तथान वाघते. यथा रात्रावत प्रास्ाद्गवाक्षवतीं सन् मदुदन्तेस्तां सुखयितुमहसीति भावः ।
¬ ~ --~- नन की
७० मेघदुतम्।
पितरौ भित्रदृत्ुकादयः । सुखयन्तीष्टकथनसुख्वोपायैवियो गिनीम् ॥ " इति रत्नाकरे ॥ दृतश्चायं मघ इति भावः ॥ श्रनेन जागयावस्थोक्ता ॥
पुनस्तामेव विशिनरटि “च्राधिक्तामाम्” इत्यादिभिश्चतुभिः- द्माधिक्तामां विरहशयने संनिषरुणेकपाश्वौ प्राचीमूले तनुमिव कलामाच्रशेषां दिमांशोः । नीता राच्निः कंण इव मया साधमिच्ारतेयो तामेवोष्णे्विरहमदतीमश्रभिय्योपयन्तीम् ॥२६॥
आधित्ञामाभिति ॥ आधिना मनोव्यथया क्तामां शाम् ॥ “पुंस्या- धिमानसी व्यथा "' इत्यमरः ॥ क्ञायतेः कतरि क्तः ॥ “न्ञायो मः” इति निष्ठातकारस्य मकारः ।। विरहे शयनं तसिमिन्विरहशयने ॥ पट्टवादिरचित इत्यथः । संनिपरणमकं पादवं यस्यास्ताम । अत एव प्राच्याः पूवस्या दिशो मूल उद्यगिरिप्रान्त इत्यथः ॥ प्राचीग्रहणं त्तोणावस्थायोतना- थम् । मृलप्रहणं दश्यताथम् ॥ कलामात्रं कलैव शेपो यस्यास्तां हिमा- शोस्तनुं मूतिमिव स्थिताम् । तथा या रात्रिमया साधमिच्छया कृतानि रतानि तैः ॥ शाक्रपार्थिवादित्वान्मध्य पपदलोपी समासः ॥ क्षण इव नीता यापिता ता तज्ातीयामव राति विरह्ण महतीं महेन प्रतीयमा- नामुष्णेरश्रमियापयन्तीम् । यातर्यन्ताच्ुतृप्रव्ययः ॥ “त्र्विही--"” इत्या-
कक ~> ~~ [^
~ + ~~~ ---------~ ^"
२५-२६ दलोकयामध्ये प्रक्षिप्चाविमौ दध्येते- स्निग्धाः सख्य: कथमपि द्वा तां न मोक्ष्यन्ति वन्वी- मेकप्रस्था भवति हि जगत्यङ्गनानां प्रवृत्तिः सत्वं रात्रौ जरद् शवनासश्वातायनस्थः कान्तां सुष्ठं सत्ति परिजने वीततनिद्रासुपेयाः ॥ अन्वेष्टस्यामवनिश्यने संनिक्कीणे कपाहरवा तत्पयंङ्क (न्त) प्रगलितरू (न) वैरिछिश्रहारेरिवासतैः। भूयो भूयः कटिनविषमां सादयन्ती कपोला. दामोकष्यामयमितनषषेनेश्वेणा करेण ॥ १ संनिष्टारणेक. २ क्षणम्. २ अनिवै (२६) हे मेष ! मया सह सुखेन. मया विरहिता दुःखेन रत्रिं यापयन्ती पिया पूववत् दुखयितुमहंसीति भावः ।
उत्तरमेघः । ७९.
दिना पुगागमः ॥ स एव काठः सुखिनामस्पः प्रतीयते । दुःखिनां त॒. विपरीत इति भावः । एतेन कायावस्थोक्ता ॥
पादानिन्दोरश्तशिशिराञ्जालमागप्रविष्छा- न्पूवध्रीत्या गतमभिसुसं संनिव्त्तं तथैव ।
चच्चुः खेदात्सलिलगरुभिः पर्मभिश्ादयन्तीं सान्रऽ्हीव स्थलकलिनीं न प्रवुद्धां न सुक्षाम् ॥२७॥
पादानिति ॥ जारुमागप्रविष्टान्गावाक्षविवरगतानसृतशिशिरानिन्दो पादान्रदमीन्पूेप्रीव्या पृवस्नेहेन । पृरेवद्ानन्दकरा भविष्यन्तीति बुद्धय ति भावः । भभिमुखं यथा तथा गतं तथेव संनिवत्तं यथागतं तथेव प्रति- निवृत्तम् । तदा तषामतीवदुःसहत्वादिति भावः। चश्चुरष्टिं खेदात्घ- लिलगुरुभिरश्रदुभरैः पक्ष्मभिश्डादयन्तीम्। अत एव साभ्रे दुदिनेऽदहि दिवसेन प्रबुद्धं मेवावरणादविकसितां न सुप्रामहरिव्यमुकुलिताम् ॥ उभयत्रापि नजथ॑स्य नशब्दस्य सुप्सुपेति समासः ॥ स्थलकमङ्नीमिव स्थिता । एतेन विपरयद्वेपाख्या पष्ठी दशा सूचिता ॥
निःशरवासेनाधरकिसलयक्लेशिना वित्तिपन्तीं शद्धस्नानात्परुषमलकं नूनमागर्डलम्बम् । सं मोगः कथसुपनयेत्स्वप्नजोऽपीति निद्रा माकाङन्तन्तीं नधन सलिलोत्पीडस्द्धावकाशाम्।। २८,
निःश्वासति ॥ श्ुद्धस्नानात्तेलादिरिहितस्नानासरपं कठिनस्षशं नून- मागरडलम्वम् ॥ सुप्सुपति समासः ॥ अलक चृणंकुन्तलान् ॥! जाता- वेकव चनम ।! श्रधरकिसलटय शयति छ्िभ्राताति वा तेन तथोक्तेन । रध्योनेवयर्थः ॥ इ्धिदयतेर्येन्ताच्छिश्रातेरण्यन्ताट्वा ताच्छीस्ये शिनिः ॥'
१ सजटा, २ विद्वातेन, २ रम्ब) ४ संयोगः ५ कथ्मपि भवेत् ; क्ष मपि भवेत् ।
(२७) हे मेव ! यथा मेघावृते दिने स्थलकमठिनी न विक् नति न संकुचति तथेव मद्धिरहिता परिया क्ञेयेति भावः।
(२८) दे मेव ! निश्वासद्वारा चूण न्तर चाल्यन्ता स्वप्नावस्थाजन्यक्षभो गस्याप्पाङाक्षया निद्रामभिरषन्तीं प्रियां सुखयितुं पर्येति भावः ।
७२ मेघदुतम् ।
निःदवासेन वििषन्तीं चालयन्तीम् तथा स्वप्नज)ऽपि स्वप्नावस्थाजन्यो- ऽपि । साक्तात्संभोगासंभवादिति भावः । मत्संभोगः कथं केनापि प्रकरेणो पन्येदागन्देन् । इ्याशयेनति रषः । इति नैवोक्ताथत्रादप्रयो गः।
प्रयोने चापोनरुक्त्यप्)' इर्याट कारिकाः ॥ प्राथनायां लिडः ॥ नयनस- लिलोपीडनाभरप्रवृच्या सद्धाबकाशामाक्रान्तस्थानाम । दख्मामित्यथः। निद्रामाकाडनकन्तीम् । स्नदातुरत्वादिति भावः ॥ अत्राश्रविसजनन लज्ना- त्यागो व्यज्यत ॥
आये बद्धा विरहदिवसे यां शिखा दाम टित्वा शापस्यान्तं विगलितशुचा नां मयाद्रषटनीयां स्पशककिष्ममयमितनखनासक्रत्सारयन्तीं
गर्डामोगात्करटिनविषपामेकवेणीं करेण ।२९॥
राय इति ॥ माद्य विरहदिवित दाम मालां दिखा व्यक्रखा या शिखा बद्धा म्रधिता शापस्यान्ते विगलितशुचा वौतशोकेन मयो. ष्टनीयां माचनीयां स्पशष्धिष्ाम । स्स सति मूनकेशपु सव्यथाभि- त्यथः । कठिना च सा व्रिषमा रिम्नान्नता च ताम् । लखकरुच्जादि वदन्यतरम्य प्राधान्यविवक्तया “विराण व्िश्चप्यण॒ चहूुलम् इति समासः ॥ एक्वेणीमकीमूतवेणीम् ॥ “पूवेकाङड-- इत्यादिना तप्पुरुपः तां !शखाम् । अयसिता अकरपिताप।न्ता नखा यस्याः तेन करेण ॒गर्डाभोगात्कपालविस्तारादसक्रन्मुदमहः सारयन्तीमपसारय- न्तीम । पतां पद्यः इति पूवण संब्रन्धः। असकृत्सारणा्ित्तविभ्र- मदशा सूचिता ॥
सा सन्यस्ताभरणमबला पेशलं धारयन्ती शथ्योत्सङ निदितमसक्र खेन गाम् ।
का ककण ० मिक ज
१ या, रे द्वष्टनीया; उन्मोचनीया, ३ भपमित, ४ विषमात्, ५ पेलवम् ; कोमरम् -
(२९) हे मेध ! भाद्यविरहदिवशम।रम्य विरहान्तदिवषं यावदसंस्कृतामे$- चेमे शरेण कपोरप्रदेशन्मुहु सुहुरपसारयन्तीं मियां सुखपिदुं पदयेष्यर्थः ।
उन्तरमेधर ७३
त्वामप्यस्र नधजलमय मोचयिष्यत्यवश्य | प्रायः सवा मवति कर्णाघ्रल्तिराद्रान्तरात्मा ॥३०॥
सेति ॥ अवला दुवेटा संन्म्तारणं कृशचास्परित्यक्ताभरणम- सकृदनकशां दुःखदुःखन द-खप्रकारण ।॥ प्रकारं गुणवचनस्य इति द्विभावः ॥ शय्यात्सङ्खं॑ निदितं पशं मदं गारं शरीरं धारयन्ती वहन्तो ॥ श्यननाःयन्ताशक्त्या मृच्छावास्था सूच्यते ॥ सा ख- सखा सा पपि नवनलमयं नवाम्बुरूपमस्' वाप्पमवरयं सवथा मोच. यिष्यति ॥ “द्वकमु पचादीनापरुपसंख्यानमः' इति सुचः पचाद्विताद्- द्विकमक्त्वम ॥ तथा हि । प्रायः प्रायणाद्रान्तरात्मा मृदु्टदयः। मघस्तु द्रवान्तःशरीरः सवतः करणा करणामयी व्त्तिरन्तः करणधृत्तियस्य स कर्णाव्त्तिभ वति । हि यस्मान । अस्मिन्नवसरे सवथा सया शीघ्रं गन्तव्यमनन्तरदशापरिहारायति संदभाभिप्रायः ॥ ननु किमिदमादिमां चष्रुःप्रीतिमृपदयावस्थान्तराण्यव तत्र मवान्कविरारतवान्। उच्यते- “संभोगो विप्रलम्भन द्विधा श्रङ्गार उच्यते । संयुक्तयोस्तु संभोगो विप्रलम्भो भियुक्तयोः | पृवानुरागमानाख्यरप्रवासकस्एाप्मरा । विप्रल- स्मश्चतुधाच्र प्रवासम्तव्र च चिधा॥ कायत संभ्रमाच्डापाद्स्मिन्काय्य तु शाप्रजः। प्रागसंगतयायुनाः सति पूतव्रानुरश्न ॥ च्ुःप्रीत्यादया- ऽवस्था दश स्यस्तच्छमा यथा । टरदमनः सङ्खगसंकत्पा जागरः कुशता रतिः॥ हीव्यागौन्मादमृच्छान्ता इव्यनङ्गदशा दश । पृवेसंगतयोरेव प्रवास इति कारणान् ॥ न तच्रापरव वञ्चनः प्रीतिसत्पत्तमह् ति । सत्सङ्कप्य तु सिद्धस्या प्यविच््धेदोऽत्र वण्यते ॥ अन्यथा पृववद्वाच्या इति तावदूव्यवस्थितेः । वैयर््यादादिमां हित्वा वैरस्यादन्तिमां तथा ॥ हत्सङ्गादिरिहाचष्ठ कवि रष्टाविति स्थितिः ॥ मर्सादश्यं ल्िखिन्तीति पयेऽस्मिन्प्रतिपादिता । चष्षुःप्रीतिरिति प्रोक्तं निरुत्तरदरताननम् । चक्षुः्रीतिभवेचचित्रेष्वदृष्टचर- दशनात् । यथा मालवि कारूपमग्निभ्भित्रस्य पश्यतः । प्रोषितानां च भःवरणां क टृष्टाटष्टपूवता ॥ श्रथ तत्रापि संदेहे स्रकलत्राणि प्रच्छतु । किं भव्-
१ भध्रम्, २ जललव; जख्कय ।
१०) है मेष | सङखान्तरात्मनां कारुण्यात् (हेतोः) वियोणादामरणादिक परित्यज्ञन्ती मतली भवन्तमपि नशाग्बुरूपं वाष्पं मोचयिष्यस्येवेति मादः |
[1
७४ मेघदुतम् ।
प्रत्यभिज्ञा स्याकि वैदेशिकभावना ॥ प्रवासादागते स्वस्मिन्नित्यङं कल- हैदथा ॥'” इति ॥ नन्वी दशी दशामापन्नेति कथं त्वया निशचितमत श्राह-
जाने सख्यास्तव भयि मनः सभूतस्नेहभस्मा- दित्थंभूतां प्रथमविरहे तामहं तकयामि ।
वाचालं भां न सलु सुजगंमन्यमनावः करोति प्रत्यक्त ते निखिलमचिराद् घातरक्तं भया यत् ॥३१॥.
जान इति ॥ हे मघ, तव सख्या मनो मयि संभ्रतस्नेहं संचिता- नुरागं जान । भ्रस्मास्स्नहज्ञानकार णास्रथमविरहे । प्रथमग्रहणं दुःखा- तिशयदयोतनाथम । तां खत्सखीभित्थमूतां पूर्वोक्तावस्थामापन्नां तकंयामि नवु सखुभगमानिनामेष स्वभावो यदात्मनि ख्रीणामनुगागप्रकटनं तत्राह- वाचालमिति ॥ सुभगमात्मानं मन्यत इति सुभगं मन्यः ॥ “आत्ममाने खश्च इति खदप्रत्ययः । “चअरद्विपद--” इत्यादिना मुमागमः ॥ तस्य भावः सुभगंमन्यभावः सुभगमानितवं मां वाचां बहुभाषिण न करोति खदु । सौन्दयाभिमानितां न प्रकटयामीव्यथः ॥ ““स्याञ्जल्पाकस्तु वाचालो वाचाटो बहुगह्यवाक्” इत्यमरः ॥ “त्रालजाटचौ बहुभाषिणि” इत्यालच््रत्ययः ॥ कितु हे भ्रातः मयाक्तं यत् “'आधिक्ञामाम्" इत्यादि तन्निखिं सवेमचिराच्द्धीत्रमेव ते तव प्रत्यन्तम् । भविष्यतीति शेषः ॥
द्वापाङ्गपरसरमलकेरञ्जनस्नेहशुन्यं
प्रत्यादेशादपि च मधुनो विस्मृतश्रविलासम्। त्वय्यासन्ने नयनमुपरिरपारिर शङ श्रगात्या मोनन्तोभाचलङुवलयश्रीतुलामेष्यतीति ॥३०॥
१ सुभगं मन्युभावम्. २. सक्र्म्. ३ क्षोभाकुर
(३१) हे मेघ ! मयि छीनेऽपि प्रियाचित्ते तां वियोगादतिदुःखितां जने- ऽन्यथा कतो न मां बहूभाषिणं कुर्यादिति मावः ।
(६२) हे मेघ { मद्वियोगादकृतशरीरसंरशाराया भि प्रियाया नेत्रे वद्िोक्षने मीनगतिचरितकमरशो भातुद्यतामेभ्यत इवि भावः|
उत्तरमेघः । ७४
नेन स्नेहः स्वैग््यं तेन शूल्यम् । स्निग्धाडजनरहितमिव्यर्थः । पिच च मधुनो मद्यस्य प्रव्यादेशान्निराकरणात् । परित्यागादित्यथः ॥ “श्रत्यादेशा निराकृतिः? इत्यमरः ॥ विस्मृतो भ्रविलासो भमङ्गो यन तत् । नयनस्य रुद्धापाङ्खप्रसरस्वरादिक बिरदहसमुत्पन्नमिनि भावः) त्वय्या- सन्ने सति । स्वकुशद्वाताशंसिनीति रोपः उपयुध्वंभागे स्पन्दते स्फुर. तीव्युपरिस्पन्दि । तथा च निमित्तनिदाने--“स्पन्दान्मूध्नि च्छत्रलाभं ललाटे पटमं्कम । इष्टपाप्नि टरशोरूष्वंमपाङ्खे हानिमादिरोन् ॥" इति ॥ मृगाक््यास्त्वत्सख्यानयनम् । वाममिति शषः । वामभागस्तु मारीणां पुसां श्रप्तु दक्षिणः । दान ;द्वादिपूजायां स्पन्द्ऽखकरणेपि च ॥ इति स्रीणां वामभागध्राशस्त्यात् मी नन्तो भान्मीनचलनाचलस्य कुवलयस्य त्रिया: शाभायास्तुलां साद्श्यमप्यतीति शङ्कं तकयामि ॥ ( तुन्यर्थेरतुला- पमाभ्यां तृतीया ) इति कृद्याग तृतीया 1) ॥ वामथास्याः कररुदपदेयुच्यमानो मदीयै-
¢
मुक्ताजालं चिरपरिचितं त्याजित दैवमा । संभोगान्ते भम समुचितो दस्तसबाहनानां यष्स्यत्दूरुः सरसकदलीस्तम्भगौरर्चलत्वम् ॥२२॥
वाम इत्ति ॥ मदीयैः कर महपदे नखपदैः । ““पुनभेवः कररुहो नला- ऽष्मी नखरोऽखियाम्ःः इत्यमरः ॥ मुच्यमानः परिदीयमाणः । नखा- ङुरहित इव्यथः । उर्वोँनखपदास्पदतं तु रतिरहस्ये - “करटङकतिक्कच- पाश्वेभुजोरःश्रोखिसक्थिषु नखास्पद्माहुः” इति ॥ चिरपरिचितं चिरा- भ्रस्तं सुक्ताजारं मोक्तिकमरमयं कटिभूषणं दैवगत्या दैववशेन त्याजितः । सप्रति नखपदोष्माभवरेन शीतोपचारस्य तस्य वैयय्यादिति भावः ॥ त्यजतेरयन्तात्कर्मकतेरि क्तः । “द्विकमसु पचादीनां चोपसंख्यानमिष्यते"? इति पचादिलादि्वकमेकत्वम् ॥ संभोगान्ते मम दस्तसंयाहनानां हस्तेन मदेनानाम् ॥ “संवाहनं मदेनं स्यात्” इत्यमरः ॥ समुचितो योग्यः ॥ सरसो रसा; परिपक्रो न श्ुष्कश्च स एव विवर्तितः । तत्रैव पारिड-
५ >= व
$ वा. २ चिरविएचितम्; नवपरिचितम्. २ संवाहनस्य. ४ कनक. (३१) हे मेध! मन्नखाङ्रदितः प्रियायां बाम ऊहः स्यन्दनं यास्य- जीति भावः।
६
७६ मेघदुतम् ।
मसंभवात् । स चासौ कदटीस्तम्भश्च स इव गौरः पाण्डुरः ॥ “गौरः करीरे सिद्धार्थे शुं पीतेऽरुणेऽपि च” इति माटती मालायाम् ॥ रस्या; प्रियाया वाम ऊरुश्चलतवं स्पन्दनं यास्यति प्राप्स्यते ॥ “ङरोः स्पन्दाद्रतिं विद्यादूर्वोः प्राप्न सुब्ाससः” इति निमित्तनिदाने ॥
तस्मिन्काले जलद यदि सा लव्धनिद्रासुखा स्या- दस्वास्येभां स्तनितविमुस्वो याममाच्रं संदस्व ।
सामूदस्याः प्रणयिनि मयि स्वभ्रलन्ये कथंचि- तसद्यःकण्ठच्युतसुजलताग्रन्थि गाढोपगूढम् ॥३४॥
तस्मिन्निति ॥ हे जलद्, तस्मिन्काले खदु पसपंणक्राले सा मस्या लब्धं निद्रासुखं यया ताशी स्याद्यदि स्याच्चेत् । एनां निद्राणामन्वास्य । पश्चादासित्वेव्यथ; ॥ उपसगवशात्सकम कत्वम् ॥ स्तनितत्रिमुष्ठो गजित- परादममुखो निःशब्दः सन् । छन्यथा निद्राभङ्गः स्यादिति भावः । याम- मात्रं प्रहरमात्रम् (द्रौ यामप्रहरो समौ इत्यमरः । सहभ्व प्रतीक्षस्व ॥ प्राथनायां लोट ॥ शक्तयोरेकवार सुरतस्य यामावधिकत्वात्खरप्नेऽपि तथा भवितव्यमित्यभिप्रायः । तथा च रतिसवस्वे-“एकवारावधिर्यीमो रतस्य परमो मतः। चर्डशक्तिमतो यूनोगद्भुतक्रमवतिनोः ।।" इति ॥ यामसहनस्य प्रयोजनमाह- सा भूदिति ॥ अस्याः प्रियायाः प्रणयिनि प्रयसि मयि कथ॑चिल्छृच्चछेण स्वप्नलब्ध सति गाद्ालिङ्गनम् ॥ नपुंसके भावे क्तः ॥ सद्यस्तत््षणं कणठाच्च्युतः सस्तो भुजलतयोभ्रन्थिबन्धो यस्य तन्मा भून्मास्तु । कथंचिरस्लन्धस्यालिङ्गनप्य सदयो विघातो मा मूदित्यथेः न चात्र निद्रोक्तिः “-तामृ्िद्राम्'" इति पूर्वाक्तन निन्द्राच्छेदेन विरुध्यते, पुनः सप्तम्याद्यवस्थासु पा्तिकनिद्रासंभवान् । तथा च रसरत्नाकरे “आसक्ती रोदनं निद्रानिक्ञजानथेवाग्धमः । सप्रमादिषु जायन्ते दशा- भेदेषु वासुके ॥।* इति ॥
तामुत्थाप्य स्वजलकणिकाशीतलेनानिलेन परत्याश्वस्तां सममभिनवैजीलकैमीलतीनाम् ।
---- +~ ~+ ~= ण जिन मा 9 ~ त ~~~ 1 0
१ लन्वास्ीनः; तत्रासीनः. २ सहेथाः. (६४, हे मेघ ! श्वदु पसपणक्षणे निदधितायाः भिथाया नद्वातिबातो यथान भवेत्तथा त्वया विधेयमिति मावः ।
उत्तरमेघः । ७ॐ
? £ २ ] स [१ विच्ुदुगमः स्तिमितनयनां त्वत्सनाथे गवा वक्तुं घोरं: स्तनितंवचनेभोनिनीं पक्रमेथाः ॥६५॥
तामिति ॥ तां प्रियां स्वस्य जलकणिकाभिजलबिन्दुभिः शीतले- नानिलनोत्थाप्य प्रबोध्य । एतेन तस्याः प्रभुतादुव्यजनानिटसमाधि- व्यज्यते । यथाह भाजराजः-ृदभिमदंनैः पादे शोतरे्व्यजनै स्तनो । श्रतौी च मधुरर्गतिनिद्रातो बोधयेलमुम्"' इति ॥ श्रभिनवे- नूतन महतीनां जालकैः समं जातीमूकरखेः सदह ॥ “सुमना मारतो जातिः इति । (साकं सत्रा समं सहः” इति । 'त्तारको जारकं कवे कलिका कोरकः पुमान्” इति चामरः ॥ प्र्याश्वस्तां मध्य ताम । अन्यच्च पुनरुच्छरुसिताम् । इवसः कतरि क्तः । “उगितदहच'" इति चकारादिसपरतिषेधः (१) ¦ पेतनास्याः कुसुमसौक्कमायं गम्यते । खस्खनाये सदिते ' “सनाथं प्रमुभित्याहः सहित चित्ततापिनि” इति शब्दाणव । गवात्ते स्तिमितनयनां काऽसाविति विस्मयान्निश्चलनेत्नां मानिनीं मनस्वि- नीम् । जनानोचि्यासदिष्णुभिव्यथंः। विदद्र्भोऽन्तःस्थो यस्य स विद्य- दुगभ॑: । अन्तर्छानिविदयुत्क इत्यथः । “गर्भोऽपवरकेऽन्तःस्थे गर्भाऽग्नौ कुच्तिणो.ऽभेके'' इति शब्दाणवे । टष्टिप्रतिबातेन वक्तुमुखावलोकनग्रति बन्धकत्वान्न विदय॒ता योतितव्यमिति भावः । धीरो पेयेविशिष्टइच सन् । यथा शीट्रादिनैतदनादइवासनप्रसङ्गादिति भावः । स्तनितव चनः स्तनि- तान्येव वचनानि तेवक्तुं प्रक्रमेथा उपक्रमस्व ॥ विध्यथ लिङ् ॥ श्रोपाभ्यां समथोभ्याम्'” इत्यात्मनेपदम् ॥
संप्रति दृतस्य श्रोदरजनामि मुखीकरणचातुरीमुपदिशति- अतुरभित्रं प्रियमविधवे विद्धि मामम्बुवादं तत्संदेशीह्दयनिरितेरागत त्वत्समीपम् ।
४ ज ज तण ~ नभ = ~= = ० ० ------ -- - ~ ~+ ~~~ च्म
~न, ----~---->~~~---*° ----~--- -
१ विच्यष्छम्य; विद्यन्नेश्र, २ निहित. २ धीरध््रनित; धीरस्तनेत, ४ वचन ग तत्स रशान्मनस्ि निहितत्; व्वत्छ रशान्तनान्त निहिताव्; तत्तदेश्नाद्रय-
निहितत् । शा (३५) हे मेघ ! शीतढवायुना भिरथा परवोध्य त्वद्षिष्टितिगवाक्षं िथर,८
त्ाम्ध्रति गजिंतदपवारिभि्वस्तु प्रारमेया इति मवः
~प पूवमघः)
यो चन्दानि त्वरयति पथि आरम्यतां प्रोचितानां मन्द्रस्निग्पेध्वंनिभिरबलावेणिमोचोत्सकानि ॥२६॥ भतोरिति ॥ विधवा गतभवेका न मवतीत्यविधवा सभतका। हे श्मविघव । शनन भतृजीवनस्चनादनिष्टाशङ्का वारयति । मां मत्त - स्तव पत्युः प्रियं मित्र प्रियसुद्ृदम् । तत्रापि हृदयनिहितेमेनसि स्था- पितेस्तत्सदेरस्तस्य भः सदेशेस्वत्समीपमागतम्। भुः सदशकथना- यंमागतमिव्यथः । अम्बुवाह मेघं विद्धि जानीहि ॥ न केवलमहं वा्ता- हरः कितु घरकाऽपीत्याशयनाह । योऽम्बुवाहा मधो मन्द्रस्निग्धं स्निग्धगन्भीरेध्वनिभिग जितैः करणैः अबलानां खीणां वणयस्तासां मात्ते माचन उत्सुकानि पथि भ्राम्यतां श्रान्तिमापन्नानां प्रोषितानां ग्रवासिनाम । पान्धानामिव्यथः । वृन्दानि सद्कांस्वरयति । पान्धापर- कारिणम किमु वक्तत्य स॒द्रदपकारिप्वमिति भावः॥ भच सर्यादिज्ञापनस्य फलमाह -
इत्याख्यातं पवनतनय मधथिलीवान्मुखी सा त्वामुत्करटोच्छरुसित्त्टदया वीचय सं माय चैवम् ।
ओष्यत्यस्नात्परमवहितः स्मैम्य सीमन्तिनीनां कान्तोदन्तः सखदटद्पनतः संगमात्किचिदृ नः ॥२५७॥
इतीति ॥ इत्यवमास्यातं सति पवनतनयं हनूमन्त मंथिटीव सी- तेव सा मसिया । उन्मु्युःकर्छ्यरुक्येनोच्छ बसितहृदया विकसित- चित्ता सती लां वीक्य संभाव्य सच्रत्य च । चस्माद्धवमैवीज्ञापनासरं सर्वं श्रोतस्यम । अवदहिताऽप्रमत्ता सती श्रोप्यत्येव ॥ त्र सीतादनुम- दुपराख्यानादस्याः पातित्रत्य मेघ्रस्य दूतगुणसंपत्तिश्च व्यज्यते । तदगुणस्तु गसाकरे-- "व्रह्मचारी बली धीरो मायावी मानवजितः। धीमावुदारा निःशङ्को बक्ता दूतः खियां भवेत् ।)'” इति ॥ ननु बातोमात्रश्रवणादस्या
न -~ --,-------~-----~-~- ~~ --* ~------------ ------- ----- ----- न्न ~~~ ~ -~ -- -*----~--+~~-----न न => ~ ~~
9 मन्त्र; सान्द्र. २ समभाष्फ. ३ एव, ४ उपगतः.
(२६) हे मेघ | त्वया प्रियाम्प्रतीस्थं वाच्यम्, हे मानिनि | मां प्युरभि॑त् अद्ध तत्सदेश्मादाय त्वदन्तिकमागतोऽस्मीति भाषः ।
(३७) हे मेय | मष्सख्यभिधानमाक्णयन्ती प्रिया मारतं जानकीव त्वां कीक सत्कृत्य च सन्देश ध्ोभ्यतीयथः।
उत्तरमधघः । ७8
को लाम इत्याशङ्कयाथान्तरमुपन्यस्यति-हे सौम्य साधो, सीमन्त नीनां वधूनाम् ॥ “नारो सीमन्तिनी वधूः” इत्यमरः ॥ सुद्धा सुहन्पुेनो- पनतः व्राप्रः सन् । सुद्धप्पद् विप्रलम्भशङ्कानिवारणाथम् । कान्तस्योदन्तो वातां कान्तोदन्तः ॥ “वाता प्रवृतिर्ततान्त उदन्तः स्यान" इट्यमरः ॥ संगमाक्कान्तसपशक्किचिदून ईेपदृनसतद्रदेवानन्दकारीव्यथः ॥
सग्रति संदिशति-
लासायुष्सन्मम च चचनादात्मनश्चोपकतुं यादें तव सहचरो रामगियश्रमस्यः। अ्यापन्नः कुशलमबले एच्छुति त्वां विगरुक्तः प्रवाभाष्यं सुलभविपदां प्राणएिनामेतदेव ॥३८॥
तामिति ॥ हे खानुप्मन | प्र्शंनायां मतुप् 1 परोपकरारदलाध्यजीवि-~ तेव्यथः ॥ सम वचनं प्राथंनावचनं तत्माजचात्मनः स्वस्योपकतु च परोप- कारेगणारमानं कृताथयितुमित्यथः ।॥। उपकार क्रियां प्रति कमेखेऽपि तस्यो- पकरोती्यादिवत्संवन्धमाच्नविवक्ञायामात्मन इति पणी न विरुध्यते । यथाह भारविः-“सा लक््पार्पक्रुसत यया परपाम्'ः इति । वण श्रीहपदव--“साधूनामुपकरतुं लक्ष्मीं द्रष्टुं विहायसा गन्तुम् । न कुतूहकि कस्य मनङचरितं च महास्यानां श्रावम् !।'' इति । तथा च 'क्वचित्क्वचित् द्विनीयादशनास्सवस्य तथा'' इति नाथवनमनाथत्रचनमेव्र ॥ तां भ्रियामेव त्यान् । भवानिति शेपः ॥ किमित्याह । दे अवले, तव सहचरं मता रामिरेनध्रिच्रकरूटस्याश्रमेषु तिष्ठतीति रामगियाश्रमस्थः सन्नत्यापन्नः ! न मृत इत्यथः । अ्रमरणे हेतुमाह्--वियुक्त विग्रोगं प्राप्न दुःखी संस्ता शं प्रच्छति ॥ दुद्यादित्वाप्प्रच्छतद्विकूमंकत्वम् तथा । सुलभविपदा- मयत्नसिद्धिविपत्तीनां प्राणिनामेतदेव दुःशलमेव पृवाभाष्णमतदेव प्रथम- मवश्यं प्रष्टव्यम् “छरत्यारचः' इत्यावश्यकार्थे ण्यसरत्ययः ॥ `
[1 117 = ~~न [त त | अ=
१ भायुष्मान्. २ चयाः. २ एकम्. » वियुक्ताम्; नियुक्तः. ५ पू्वाहवास्यं सुरुमविपदां प्राणिनामेतदेव; भूतानां हि क्षविष करणेष्वाचमारवास्यमेतत्. (३८ ) हे मेष ! रामगिर्याश्रमस्थस्तव स्वामी निरामयस्तवां शरं च्छ
तीये तां कया इति भावः :
८० मेघद्तम् ।
द्ंगेनांगं प्रतनु तनुना गाहतसेन तप्तं साखेणाश्रद्रुतमविरतोत्कर्टसुत्कणिठितेन । उंष्णोक्काखं समभधिकतरोच्छ्लासिना दूरवतीं सकर्वे स्तेर्विशति विधिना वैरिणा रदधमागंः ॥३६॥
छ्मङ्गेनेति ॥ किं च । दूरवर्ती दूरस्थः । न चागन्तु शक्यत इत्याह । वैरिणा विरोधिना विधिना दैवेन रुद्धमार्गः प्रतिषरद्धवत्मा स त खह चरः तनुना ईशेन गाढतप्रिनाव्यन्तखतप्रेन सास ण साश्रणा । उत्करा वेदनास्य जातोत्करिठतस्तनोकरिठतेन ॥ “तद्य संजातम्--'” इत्यादिन तच्प्रत्ययः इत्कण्ठतेवा कतरि क्तः॥समधिकतरमधिक्युन्छ्रासितीति समधि कतरोन्छ्रासि तेन ॥ दीधनिःासिनेव्यथः ॥ ताच्छीस्ये शिनिः ॥ श्ङ्गन स्वशरीरेण प्रतनु छृशं तप्र वरियोगदुःखेन संतप्तमश्रद्रतमश्रह्धिन्नम् ॥ अश्र नेत्राम्बु । “ रोदनं चासमश्र च” इत्यमरः । ्रविरतोक्कण्टमविच्दिन्नवेद्- नमुष्णाच्छासं तीत्रनिःस्वास्षम् । “तिग्मं तीनरं खरं तीक्ष्णं चर्डमुष्णं समं स्मृतम्” इति हलायुधः ॥ अङ्गं सदीयं शरीरं तैः स्वसवेदयैः संकल्यै मनोरथे विशति एकी भवतीत्यथः ।॥ शत्र समरागित्वद्योतनाय नायकेन नायिकायाः समानावस्थत्वमूक्तम् ॥ सभ्रति स्वावस्थानिवेदनाय प्रस्तोति-
शञ्दाख्येय यदपि क्षिल ते यं; सखीनां पुरस्ता- त्कणे लोलः कथयितुमभूदाननस्पशंलो भात् । सोऽतिक्रांतः ्रवणएविषयं लोचनाभ्यामदर्- स्त्वासुत्कण्ठाविरचितपद्ं म न्सुखेनेदमाह ॥४०॥ शब्दाख्ययमिति ॥ हे अबले, यस्ते प्रियः सखीनां पुरस्तादग्र
~~ ~~~ + ~~
१ सुतनु तनु च. २ वम्, ३ दीद्रासम्. ४ ते. ५ तर्स्षखौनाम्. & अगात् ७ छोचनानाम. ८ भददयः; भगम्पः ९ विरहित १० प्ंुखेन (३९) है मेध ! दैवादूदूरवर्तीं तव स्वामी साग्प्रतमङ्गादिकावर्यादिभिस्त्वस्तुस्य अदास्तीति नया इति जावः । (४०) है मानिनि ! यस्ते पतिस्त्वदघरपोनेच्छया चब्दुवाच्यमपि कषण वक्तु ~ रित्सुक आष्वीत सख मम्भुखेनेदमाहेति मावः ।
उन्तरमेष |
आननस्य वन्पुखसंपर्के लोभादराध्यात्। अधरपानलोभादित्यथंः। शब्दाख्येयं शब्देन रवेणाख्येमुच्चै बीच्यमपि यत्तत् । बचनमपीति शेषः । कणं कथयतु लोलो जलसोऽभूत्किल ॥ “लोद्टुपो लोभो खोलो खालसो लम्पटोऽपि चः इति याद्वः ॥ श्रवणविषयं कणप- थमतिकान्तः तथा लोचनाभ्यामदृष्टः । अतिदूरत्वादुद्रषटुं श्रोतुं च न शक्य इति भावः । स ते प्रियः । ामुर्कण्डया विरचितानि पदानि सुप्चिन्त- शब्दा वाक्यानि वा यस्य तत्तथोक्तम् .। “पदं शब्दे च वाक्य चः" इति विश्वः ॥. इदं बक्ष्यमाणं “श्यामाखङ्गम्” इत्यादिकं मन्मुखेन स एव नूत इत्यथः ॥ |
साटश्यग्रतिस्वप्नदशनतदद्धस्पशाख्यानि चत्वारि विरहिणां विनोद- स्थानानि । तथा चोक्तं गुण पताकायाम--“'वियोगावस्थासु प्रियजन- सदक्तानुभवनं ततश्चित्र कमं स्रपनसमये दशनमपि । तदङ्गस्प्श्रानापुपन- तवतां दशेनमपि प्रतीकारोऽनङ्गव्ययितसनसां कोऽपि गदितः” इति । तत्र सदशबस्तुदशंनमाद-
श्यामास्व्क' चकितहरिणीपरक्षणे ट'्िपातं ‡ # + ७ वक्चच्छाथां शशिनि शिखिनां बहे भारेषु केशान् उत्पश्यामि प्रतनुषु नदीवीचिषु भ्रूविलासा- न्हतैकरिमन्कचिदपि न ते चरिडि सादृश्यमस्ति ।2१॥
श्यामास्विति ॥ श्यामासु प्रियङ्गुखतासु ॥ (श्यामा तु मिरान्दया। लता गोबन्दनी न्द्रा म्रियशगुः फलिनी फली” इत्यमरः ॥ ङ्ग' शरोर मुत्पश्यापि । सोकमायोदिसाम्यादङ्गमिति तकंयामीव्यथंः । तथा चकि- वहरिणीनां प्रेक्षणे ते रष्टिपातं शशिनि चन्द्रे वक्त्रघ्लायां मुखकान्ति तथा शिखिनां बर्िणां बहंभारेषु बहंसमूहेषु केशान् । प्रतनुष .स्स्पार नदीनां व चिषु॥ शत्र वीचीनां विशेषणो पादानेनाठुक्तगुणमरही दोपः। शरखाम्यनिवोहाय महत्वदोषनिराकरणाथवात्स्येति । तदुक्त रसरत्नाकरे- “पवन्युतपादे रुणो भोगोक्तौ दोषञारणे । रिशेषणादिदोपस्य नास्त्य.
~~~ नजकनन कथे
-.=~ ----------- ------- “~
` भ प्रे्धिते. रे दृ्टिपातान्. द वश्तरच्छायम्; गण्डच्छाषम्- ४ एकस्थम
“५ भीरु. क (४१) हे मानिनि । प्रत्येकस्मिन् इथामादावङ्गादर्दशंनेऽपि इुत्राप्येकस्मिनू
खादर यस्थ ऽभावा्लेदो जायत इति भावः ।
२ मेघदृतम् |
नुक्तगुणप्रहः ॥ इति ॥ भ्रविलासान् ^श्रपताकाः इति पाठे रुव पत्ताका इवेद्युपमितसमासः ॥ उत्पश्यामीति सवत्र सबध्यते ॥ तथापि नास्ति मनोनिष्रतिरित्याशयनाह--हन्तेति ॥ हन्त विषादे ॥ “हन्त
ऽनुकम्पायां वाक्यारम्भविपादयोः इत्यमरः हे चरिड कोपने॥ 'व्वरडस्त्वत्यन्तकोपनः'? इत्यमरः । गौरादित्वात् डीप ॥ उपमानकयन- भात्रस न कोपिततनव्यमिति भावः । क्वचिदपि कसिमिन्नप्येकसिमिन्वप्तुनि ते तव सादरयं नास्ति । अतो न निद्रणामीप्यथः। अनेनास्पराः सौन्दय- मनुपममिति व्यञ्यत ॥
संप्रति प्रतिकतिदशैनमाह-
व्वामादिख्य प्रणयकुपितां धातुरागः शिलाया मात्मानं ते चरणपतिर्तं यावदिच्छामि क्तुम् । असरस्नावन्मुद्धरुपचिनट ए्िरालप्यत मं करस्तस्मिन्नपि न सहत संगमं नो क्रूनान्लः ॥४२॥
त्वायिति ॥ ह प्रिय, प्रणयन प्रेमातिशयन कुपितां कृपितावस्था- यन्तां स्वाम् । त्वस्रतिकृतिमिव्यथः । घातवो गेरिकादयः ॥ “'घातुवा- तादिशब्दादिगेरिकादिप्वजादिष' इति याद्वः तएव रागा रज्कद्र- व्याणि ॥ 'भचिच्रादिरखकद्रव्य टाक्तादौ ५णचेच्छयाः। सारङ्गादौ च रागः स्पादारुण्य रने पुमान्” इति शब्द्राणवे ॥ तैधातुरभैः । शिखायां शिलापद् आलिख्य नि्मायात्मानं माम । मस्रतिद्रतिमित्य्थः । ते तव । चित्रगताया इत्यथ; । चरणपतितं कलु तथा तखितुः यावदिच्डामि तावदिच्छासमकाटं मुहुरुपचितेः प्रवरद्धेरम्ने रध्रभिः कठेमिः।। “अखमश्रसि
_ ५ ^~ === ~ ~ ~ ~ = -0- ज -कनया्
४२-४३ दखोयोमध्ये प्षेपकोऽयं टक्यते- “धारासिक्स्थलसुरभिणस्त्वन्भुखस्यास्य वारे दूरीभूतं प्रदनुमपि मां पन्चबाणः क्षिणोति । घर्मान्तेऽस्मिन्विगणय कथं वासराणि त्रजेयु- दक्सं सक्तपविततघनव्यस्तसुयांतपानि ॥ (४२) हे प्रिये ! प्रणयकालिङी स्वस्पतिकरृतिं विङिस्याऽरमनस्तव चरणपत- नकालेऽक्णोरशरम्यापतस्वादेवमेवावयोः सङ्गमविघातकं मन्य इति भावः ।
उत्तरमेघः । प
शोणिते”” इति विश्वः मे रष्टिराद्रप्यते । श्मात्रियत इत्यर्थः ततो टष्टिप्रतिब- न्धनान्लेखन प्रतिबध्यत इति भावः । किं बहूना क्रो पातुकः “चृशंसो धातुक: रुरः" इत्यमरः ॥ कृतान्तो देवम ॥ कृतान्तो यमसिद्धान्तदेवाङुश- लकमसु शत्यमरः ॥ तस्मिन्नपि चिचरऽपि ॥ नावावयोः ॥ युष्मद- ध्यटा: पष्रीचतुथीटद्वितीयास्थयोवानावो'' इति नावादेशः ॥ संगमं सह
वासं न सहत । संगमलखनमप्यावयोर सहमानं दैवमावयोः सङ्गं न सहत इति किमु वक्तव्ययमिःयपिशब्दाथः।
मधुना खप्रदशनमाह -
मामाकामप्रणिदितिसज निदयाश्लेषटेतो- लेन्धायास्ते कथमपि मया स्वज्गसंद नेषु । पश्यन्तीनां न खलु वहुशो न स्थलीट्वतानां मु क्तास्थृलास्नरुकिसलयेष्वश्चलेशाः पतन्ति ॥४६॥
मामिति ॥ सुप्रस्य विज्ञानं स्वप्नः ॥ “स्वप्र: सुप्रप्प विज्ञानम्” इति विद्वः ।॥ संदशन संदित् । “दशनं समये शाख टरो स्वप्नेऽक्ष् सविदि ।।'' इति शब्दाणवे ॥ स्वप्रसंदशनानि स्वप्नज्ञानानि ॥ चृतवरत्ता- दिवत्सामान्यविशषभावेन सहप्रयोगः ॥ तेप मया कथमिति महता प्रयततन लब्धाया ग्रहीतायाः । रृषएटाया इति यावत ।। ते तव निद याश्लप। गाढालिङ्गनं स एव हेतुस्तस्य । निद्याश्लेपायेमित्यथः ॥ “पष्ठीदेतुप्रयोगे" दति षष्ठी ॥ आक्राशे नित्रिषये प्रशिदितभुजं प्रसारितवाहुं मां पश्यन्तीनां स्थरीदेवतानां युक्ता मोक्तिकानीव स्थूला श्रश्रलेशा वाप्पचिन्द्वस्तदकिस्लयप् अनन चेनाच्वलेनाश्रधारणसमाधिष्व- न्यते । बहुशो न पतन्तीति न किंतु पतन्त्येवेव्यथः ।॥ निदचयं नञ्द्रय- प्रयोगः । तथा चाधिकारसूत्रम--“स्मृतिनिश्चयसिद्धाथष नज्द्रप्रयोगः सिद्धः” इति । “'महात्मगुस्देवानाभश्रषातः कतित यदि. । देऽ.धरशो महद्दःख मरणं च मपरेदूधत्रम् ॥" इति क्तिततो देवताश्रपातनिपेधद्- शानादयक्तस्य मरणाभावस् चना तरुकिशलयेपु पतन्तीप्युत्तम् ॥
श [1 श ~+ ¬ - --~
१ निक्ञि. (४३) हे प्रिये ! स्वमे दर्शं घ्वामालिष्ितुं प्रसारितवाहुमपि विफर्प्रयासं ~ मां वोक्ष्य वनदेवता भपि रदन्तोति भावः ।
(~, मे्दूतम् । इदानीं तदङ्गर्रष्टवस्तुदशनमा- भित्वा सद्यः किसलयपुटान्देवदारूदमाणां ये तत्तीरखतिसुर भयो दच्तिणेन पव्र्ताः स्रालिङ्गयन्ते गुणवति मया ते तुषाराद्रिवाता पूवं स्पृष्ट यदि किल मवेदङ्कमेभिस्तवेति ॥४२४।॥
भिच्छेति ॥ देवदारद्रमाणां किसलयपुरान्पस्लवपुटान्सययो भिच्छा । तत्तीरसखतिसुरभयस्तषां देवदारुद्रमाणां त्तीरश्रतिभिः त्तोरनिष्यन्द्ः सुरभयः सुगन्धयः । तुषाराद्रिजातत्वे लिङ्गमिदम् । य बाता दक्तिरोन
दक्तिणमार्भेण ॥ तृतीयाविधाने प्रकृत्यादिभ्य उपसंख्यानात्ततीया समेन यातीतिवत्त । तत्रापि करणत्वस्य प्रतीयमानत्वात् “कतृ कर- रयोरेव तृतीया” इति भाष्यकारः ॥ प्रवृत्ताश्चलिताः है गुणवति
सौशील्यसौङ्ृमायाोद्रिगुणसंपन्ने, ते तपाराद्विवाताः पूवं प्रगिभिवौतै- स्वाङ्गं स्पष्टं भवेद्यदि किलेति सभावितमेतदिति बुद्धय व्यथः ॥ °वातौसंमाव्ययोः शिल इत्यमरः ॥ मयालिङ्गपन्त श्राद्विलप्यते ॥ अत्र वायूनां स्प्श्यतेऽप्यमूततेनालिङ्गनायोगादाजिङ्गयन्त इ्यनिधानं यन्ञस्योन्मत्त्वासप्रखपितमिव्यदोप इति वदन्निरुक्तकारः सयमेवोन्मत्त- प्रलापी्युपेच्तणोय. ॥ संिप्येत चण इव कथ दीघथामा च्रियामा सवावस्थास्वहरपि कथ मन्दमन्दातपं स्यात् । इत्यं चेतर्चडुलनयने दुलेभप्राथनं मे गाढोष्माभिः क्रृतमसरण त्वदियोगव्यथांसिः।२१॥
संक्चिप्येतेति ॥ दीघा यामाः प्रहरा यस्यां सा दी्यामा। विर- हबेद्नया तथा प्रतीयमानेव्यथः त्रियामा रात्रिः ॥ श्राद्यन्तयो- रर्धयामयोटिनव्यवहारान्त्रियामा ।” इति क्तीरस्वामी ॥ क्ण इव कथं
१ एतत्, २ संक्षिप्येवम्. ३ क्षणम्. ४ मया. ५ तदियोग,.
(४४) हे गुणवति ! देवद्ाख्पत्रक्षीरसुगन्धयुक्ता दुक्षिणवाय वस्तववुङ्गस्प श्वश्व- णिया मयाऽऽलिङ्गषन्त इति भावः|
(४५) हे चव्चकाक्षि ! र्र्दघियामस्वादन्हदच तीत्रातपत्वादिष्थं मदीयं चेतस्त्वद्वियोगब्यथाभिराङङीकृतमिति भावः| |
उष्वर मेधः । ८४
केन प्रकारेण संक्तप्यत लधूक्रियेत । श्रहरपि सर्वावस्थासु । सवच्छा- लेष्वित्यथेः 1 मन्दमन्दो मन्दप्रकारः ॥ “रकारे गुणवचनस्य” इति द्विक्तिः । “कमेधारयवदुत्तरेषुः, इति कर्मधारयवद्भावाससुपा दुक ॥ मन्दमन्दातपमव्यस्पसंतापं कथं स्यात् । न स्यादेव । ह चदटुलनयने चच्च- लाति, इतथमनेन प्रकारेण दुखेमप्राथं नमप्राप्यमनोरथं मे मम चेतो गाटो- ष्माभिरतितीत्राभिस्वद्धियोगस्यथाभिरशरणमनाथं कृतम ॥
न च मदीयदुदंशाश्रवणाद् भेतव्यमित्याह-
नन्वात्मानं वहु विगणयन्नात्मनैवावलम्बे तत्कल्याणि त्वमपि नितरां मा गमः कातरत्वम् । कस्यात्यन्तं सुस्वुपनतं दुःखमेकान्ततो वा नीचेगच्छत्युपरि च दशा चक्रनेमिक्रमेण ॥४द।॥
नन्विति ॥ नन्वित्यामन्त्रणे ॥ श्रनावधारणानुज्ञानुनयामन्त्रे ननु” इत्यमरः ॥ ननु प्रिये, बहु विगणयञ्शापान्ते सत्येवमेवं करि- ध्यामीत्यावतयन्नात्मानमात्मनेव सेनेव ॥ "“श्रकृत्यादिभ्य उपसंख्यानम्" इति तृतीया ॥ श्रवलम्बे धारयामि । यथाकथं चिञ्नीवामीत्यथेः । तत्त- समातकारणात् । हे कल्याणि सुभगे त्वत्सौमाग्येनेव जोवामीति भावः ॥ “बह्वादिभ्यश्च” इति डोष ॥ त्वमपि नितरामत्यन्तं कातरत्वं भीर मा गमः मा गच्छ ॥ ५न माङ्योगे इत्यडागमाभावः । ताटक्सुखिनोराव- योरीरशि दुःखे कथं न बिभेमीर्याशङ्कयाह-कस्येति ॥ कस्य जनस्या- त्यन्तं नियतं सुखमुपनतं प्रापरमेकान्ततो नियमेन दुःखं बोपनतम् । कि तु दशावस्था चक्रस्य रथाङ्गस्य नेमिस्तदन्तः ॥ “चक्रं रथाङ्ग तस्यान्त नेभिः खी स्यासधिः पुमान्" इत्यमरः ॥ तस्याः करमेण परिपास्या ॥ (कमः शक्तौ परीपार्य।म्” इति विद्वः ॥ नीचैरध उपरि च गच्छतिः प्रवसते । एवं जन्तोः सुखदुःखे पयावतेते इत्यथः ॥
------ ~~~ = -----~~ -~ -- -- < -- ---
७ क ७ ५ == =
१ नतु; इति. २ न. ३ सुतराम्. ४ उपगतम्. (७४) हे कल्याणि ! चक्रवरररिवतंनास्कस्याप्येान्तवः सुखदु खयोरघस्वाद् सङ्गमाद्ाया यथाऽहं चैयंवान् तथेव त्वमपि घेयंवती भवेति भावः।
८६ मेघदृतम् ।
क
न च निरवपिक्रमेत्तद् दःखमिर्याद-
त क
शापान्तो मे सुजगशयनादृत्थिते शाङ्कंपाणणौ शेषान्मासान्गमय चतुरो लोचने मीलयित्वा ।
परचादावां चिरदृगुणिति तं तमात्माभिलाषं निक्च्यावः परिएतशरचन्ि शसु चपासु ॥2५७॥
शापान्त इति ॥ शाङ्ग पाणौ यस्य स तस्मिञशाङ्ग पाणौ विष्णं ॥ -'्सप्रमीविशेपणे--" इत्यादिना बहुत्रीहिः । प्रहरणार्थेभ्यः परे निषछठात प्रम्यो भवतः इति वक्तव्यात्पाणिशब्दस्योत्तरनिपातः ॥ भुजगः रोप ग्व शयन तस्मादुरिथत सति मे शापान्तः शापावसानम् । भविष्यतीति सपः । शपानवरिष्टश्चतुरो मासान् । मवदशनप्रथृति हरिबोधनदिना- न्तमित्यथः । इशदिविसाधिक्यं सत्र न विवक्तितभिर्युक्तमेव । लोचने मीलयिखा निमील्य गमय । पैर्येणातिवादयत्यथं; । पश्चादनन्तरं सदं चाह चावाम् ।। स्त्यदादौति संचनित्यम्" इत्यकशपः ॥ त्यदादीनां मिथा रन्द्र यत्परं तच्िद्धप्यतःः इत्यस्मद्ः शेषः ॥ विरहे गुणितमेवमेवं करिष्यामीति मनस्यावतितम् । तं तम् ।॥ वीप्सायां द्विरुक्तिः ॥ श्रात्म- नारावयारभिलापं मनारथम । परिणताः शरचन्द्रिका यासां तासु त्तपासु रात्रिषु निवेक््यावा भक््यावहे ॥ विशतलृ ट ॥ “निवेशो भृतिभोगयोः" यतरः ॥ अत्र कथित् (नभानमस्यास्व वापिकत्राकथमापाढादिच- तुष्टस्य वा्पिकत्वमुक्तमिति चादुयित्वटबयपन्ञाश्रयणाद् विरोधः इति पर्यदारि तत्सव मसंगतम् । अत्र गतशेपाश्चलारे मासा इल्युक्तं कविना नतुते वापिका इति। तस्मादनुक्तौपाटम्भ एव । यच्च॒ नाथेनोक्तम् “कथमाषाढादिचतुष्टयास्रं शरत्काल इति, तत्राप्याकातिकसमाप्तेः शगकालानुवत्तेः परिणतशरचन्द्रिकास्विव्युक्तम् । न तु तदैव शरयरदु- माव उक्तं इत्यविरोध एव ॥
१ मासानेतान्; मास्तानन्यान्, २ गितम्; जनितम्. (४७) हे प्रिये { विष्णोरस्थाने सति शापान्तो भविष्यति भतोऽवशिष्टमास- चन्यं कय्रमपि यापय पश्चाद्(वयोमनो.ऽगिरषित कायं सेश्स्यतीति मावः ।
पृदमेध ; ॥ ८9
संप्रति तस्या मेवचच्चकत्वशङ्कानिरास्रायातिमूढमभिषेयमुपदिश्ति- भुयश्चाहं त्वमपि शयने कर्टलस्रा पुरा मे निद्रा गत्वा किमपि सदती सस्वनं विप्रवुद्धा | सान्तदहासं कथितमस्त्पृच्छतश्च त्वया मे दृष; स्वप्ने कितव रमयन्कामपि त्वं मयेति ॥४८॥
भूय इति ॥ दे श्रवल, भूयः पुनरप्याह । वद्धतां मन्भुखेनेति शपः । मववचनमेत्तत् । स्िमिव्यत श्माह्-पुरा पृचम् । पुराशब्दश्चिरा तीत ॥ (स्यास्रबन्ध चिरातीत निकटागामिके पुरा? इत्यमरः ॥ शयने म करष्टलम्रापि वमु । गल वद्धस्य कथमपि गमनं न संमवदिति भावः। निद्रां गला किमपि । कन वा निभमित्तेनेत्यथः सस्वनं सशब्दम् । उचेरि त्यथः । रुदती सती विप्रचुद्धा । भासीरिति शेपः । श्रसङ्द्रहृश परच्श्रुतः। रोदनहेतुमिति शपः । म ममे कितव, तं कामपि रमयन्मया स्वप्ने दृष्ट इति त्वया सान्तहासं समन्ददासं यथा तथा कथितं चति । खद्धना मूयदचाहेति यो जना ॥
एतस्मान्मां कुशलिनर्मायन्षानदानाद्धिदित्वा मा कौलोनाचकितनथने मय्यविश्वासिनी भूः । स्नेहानाहुः किमपि विरहे ध्वंसिनस्ते त्वंभोगा दिषटे' वस्तुन्युपचितरसरा प्रेमराशीभवन्ति ॥४६॥
एतस्मादिति ॥ एतस्यादूरवोक्तात् । अभिज्ञायते+ननेव्यभिनज्ञानं छन्तणं तस्य दानासापणन्मां कुशलिनं कतेमवन्तं विदिता ज्ञात्रा । हे चकितनयने, कुले जनसमूहः भवात्कोलीनास्लोकप्रवादात् । एता- वता कालेन परासुर्नो चेदागच्छतीति जनप्रवादादियथेः, ॥ भ<या-
~~ .-- . ------- ~~ -----' ~ --- ~ -- --* ~" ~ --~---------~-----~-~--~---------------*---~-~- ~~~ ०० + ^ ~~~
१ अपि. २ भसि. ३ सत्वरम्. सत्स्वरम्. ४ भत्तित. ५ विरहाहास्िन दिरहभ्यापदः) £ ह्यभोग्याः, ७ दुष्टे
(४८) हे प्रिये ! परेकशयने सुघठारि स्वप्ने स्मि वीक्षयोव्याय च कामपि स्रियं रमयन् स्वप्ने मया द्टोऽसीस्युक्तवतीत्य्थः ।
(४९) हे चद्धितनयने ! प्रेषितसन्देशरूपामिन्लानान्मां षङकंशर दिक्ञाव मय्य विकषवस्ता माभूः विरहेऽपि मोगाभावा्सनेहो बद्ध त एवेति भावः+
पय मेघदूतम् 1
त्कौलीनं लोकवादे युड पश्वहिपक्तिणामे” इत्यमरः ॥ मयि तरिषये- ऽविश्वासिनो मरणशङ्कनो मा मूने भव ॥ भवतेलटुङ् । न माडन्था- गे!” इत्यडागमप्रतिषेषः ॥ न च दौर्कालविप्रकषोदूस्नेहनिवृ्ति- राशडन्येत्याह--स्नेहानिति । किमपि किंविन्निमित्तम् । न विद्यत इति रोषः। स्नेहान्ध्रीतिर्विरदे सत्यन्योन्यविप्रकपे सति ध्वं सिनो विनइव- रानाहुः । तत्तथा न भवतीत्यभिप्रायः किंतु ते स्ना श्रभोगाद्धिरे भोगाभावाद्धेतोः । प्रसञ्यप्रतिपेधेऽपि नञ्समास इष्यते ॥ इष्टे व- स्तुनि विषये । उपचितो रसः स्वादो येषु त उपचितरसाः सन्तः । प्रवृ- दधवृष्णा इत्यथः; ॥ “रसो गन्धरसे स्वादे तिक्तादौ त्रिषरागयोः” इति विश्वः ॥ प्रेमराशीभवन्ति । वियोगासहिष्णुत्मापयन्त इत्यथः ॥ स्तेहपरे- म्णोरवस्थामेदाद्ध दः। तदुक्तम्-“त्रालोकनामिलापौ रागस्नेहौ ततः प्रेमा । रतिश्रङ्गारो योगे वियोगता विप्रलम्भश्च | इति। तदेव स्फ़ृटी- कृतं साकरे - “प्रन्ञा दिदटक्ता रम्यपु तच्चिन्ता तभिलापकः । रागस्तत्स- ङ्वुद्धिः स्यारस्नहस्तस्रवणक्रिया ॥ तद्धियोगासहं प्रम रतिस्तत्सदवतेनम् । -ृद्धारस्तत्तमं क्रीडा सयोगः सप्रधा क्रमान् 1” इति ॥ टः स्वकुशटं संदिश्य तत्कुशलसंदेशानयनमिदानीं याचते -
्ाश्वास्येवं प्रथमविरदहोदग्रशोकां स्वी तेः शलादाशु च्रिनयनचरृषोत्खातङ्कूटानिच्त्तः । साभिन्ञानप्रहितककुशलेस्तद्रचोभिमेमापि प्रात; कुन्दप्रसवशिथिलं जीवित धारयेथाः ॥१०॥
श्माश्वास्येति ॥ प्रथमनिरहेणोदग्रशोकां तीव्रदुःखां ते सखीमेवं चूरवाक्तरीत्याश्वास्योपजीव्य त्रिनयनस्य तयम्बरकस्य वृषेण ष्षभेशो- त्छाता श्वदारताः कूटाः शिखराणि यस्य तस्मात् ॥ ““कूटोऽस्ली शिखरं शरद्गम्” इत्य परः ॥ शेखाकैकासादाश्च निवृत्तः सन्पर्याष्र्तः सन्साभि- ज्ञानं सलक्षणं यथा तथा प्रहितं प्रेषितं कुशलं येषु तैस्त्यास्टत्सस्या
न ~~~ ~ ------~ ~ -------------. -----~-*------ ---~----------~ --- ~~~,
, १ एनाम्. २ विर्दुग्रश्ोकाम्. विरहेणादशोकाम्. ३ मे; स्वाम्, ४ भस्मात्. + सामिज्ञानम्. & व्वद्रखोनिः,
(५०) ष मेच | विरहाति रहिता प्रियामुपजीन्य केरासाशिश्रचस्तवं तस्षन्दर- शावाग्मिम -र.प¶ जीवन स्थापयेति भवः ।
उत्तरमेघः । ८६
च चोभिममापि प्रातः कुन्दप्रसवमिव शिथिटं दुबलं जीवितं धारयथा स्थापय ॥ प्राथनायां लिड ॥
संप्रति मेघस्य प्राथेनाङ्गोकार प्रश्नपूर्वकं कल्पयति- कचित्सोम्य व्यवसितमिदं बन्धुकृत्यं त्वया मे प्रत्यादेशान्न खल भवतो धोरतां कल्पयामि । निःशब्दांऽपि प्रदिशसि जल याचितश्चातकेभ्यः - [क १ प्रयुक्तं हि प्रणगिषु सतामीप्सिताथक्रियेव ॥५१॥ कच्चिदिति ॥ हे सौम्य, साधो, इदं मे बन्धुषतयं बन्धुकायम् ॥ देवदत्तस्य गुरकुटमितिवरययोगः ॥ व्यवसित कच्चितकरिष्यामोति निश्चितं क्रिम ॥ “कचिचतकामग्ररेदने'' इत्यमरः ॥ श्रमिप्रायह्वापन कामप्रवेदनम्॥ न च ते तृष्णीभावादनङ्गीकारं शङ यतस्ते स एवोचित इत्याह-प्र्या- देशात् “करिष्यामि” इति प्रतिवचनात् ॥ “उक्तिराभाषणं वाक््यमादेशो वचन व वः"! इति शब्दाणवे ॥ भवतस्तबर धीरता गम्भीरष्टं न कल्पयामि न समथये घल । तहि कथमङ्ीकारज्ञानं ततराह- याचित् सन्निः- शब्दोऽपि निगजित्तोऽपि । श्रप्रतिजानानोऽपीत्यथः । चातकेभ्यो जटं प्रदिशसि ददासि । युक्तं॑चेतदित्याह--हि यस्मात्सतां सदयुरषाणां ग्रणयिषु याचकेपु विषय इप्पिताथक्रियैवापेक्तिताथंसंपादनमेव प्रयुतं म्रतिवचनम्। च्छया केवलमुत्तरमित्यथः ॥ “गज॑ति शरदि न वषति वर्षति वासु निःस्नो मेषः । नीवो वदति न इरुते न चद्ति सुजन करोर्येव ॥” इति भावः ॥ संप्रति स्वापराधसमाधानपूवंकं सखकायं्यावदयं करणं प्राथयमाने मेधं विस्र नति-
एतत्करः्वा परियंमनुरितिप्राथनावरतिनो मे सौहादांह। विधर इति वा. मन्यनुक्रोशवु द्या ।
~~~ ~~~ ~~ => ~--*=-ज--- ~~~ ~--=~+ --~---- ~~ त चमा ज क ~" ^
4 प्रस्याङ्यानात्, भरत्यास्यातुम, प्रत्याक्षयानम् २ तकयामि. ३ याचितम् ॐ प्रियमनुचितं प्राथ॑नादूप्मनः, प्रियसघुचिततं प्रा्थनाश्लनः; प्रिस्ुकि श्राथंने चेतसः; प्रियमनुचतः पराय॑नावत्मनः, प्रियपतदयुचित' प्रार्थित चेतघ्
(५१) हे मेव | यथा याचितो मेषो निश्श्परोऽपि चात षभ्यो जले ददाति तथापरा पिंतोऽपि लं तूप्यार ग इमापन्नो ममाभोशभ५ ररिष्य पीति भावः
&० मेघदूतम् ।
इष्टान्देशाञ्जलद विचर प्रावृषा संश्रलभ्री- मा भृदेवं चणमपि च ते विदत विप्रयोगः ॥५२॥
एतदिति ॥ दै जलद्, सौदादास्ुदद्धाबान् ॥ “हृद्धगसिन्ध्वन्त पूर्वपदस्य च" इत्युभयपदवृद्धिः ॥ त्रिधुरो वियुक्त इति देतोवां ॥ “विधुरं तु प्रविदलेपे" इत्यमरः ।। मयि विषयेऽनुक्र)गवुद्रया करुणा-
ग्रावा अनुचिता तवाननुखूपा या प्राथना प्रियां प्रति “सदेशं म हर'' इत्येवंरूपा तत्र बातिनो निवन्धपरस्य म ममैतत्संदशहरणषूपं प्रियं कृत्वा सपाद प्राद्रपा वपाभिः “खियां प्रव्र् सिया भूम्नि वपाः" इत्यमरः ॥ संभ्रतश्ररुपचितशोभः सन । इष्रान्स्वाभिलपितान्देशान्वि- चर । यथेष्टद्रोषु विहरेत्यथः ॥ “देशकालाध्वगन्तत्याः कमसंश्चा ह्यकम- णामः" इति§वचनात्कम॑ंलम् ॥ पवं मद्रस्तणमपि स्वल्पकालमयपि तव विद्यना । कलत्रणेति शापः । विप्रयोगो बिरहा मा मून्मास्तु ॥ माडोव्या शिपि लुड् ॥ “न्ते कायस्य मित्यतात्कुयादाशशिपमुत्तमाम् ॥ सवत्र
व्याप्यते विद्धान्नायकेच्छानुरूपिणीम् ।।” इति सारस्वताट कारे दम्तनात्का व्यान्ते नायकच्छनुरूपाऽयमाशीवादः प्रयुक्त इत्यनुसंधेयम् ।
इति श्रीमहामहोपाध्यायमद्िनाथसूरिबिरचितया संजीविनीसमाख्यया व्याल्यया समेतो महाकविश्री कालिदासविरचिते मेघदुतकाग्य उत्तरमेघः समाप्तः। 12.5८९
- 125 > चै १८
म न्न जा नानक.
१. क्वचिदपि न,
(५२) हे मेघ | मदीयकायसम्पा्य वों पचितसोभः सन् यथेष्टे ेष विर ममेव तवाऽपि वि्यल्कङश्रवियोगो मा भूदिति भावः ।
एत बहादुर शास्त्री रष्टीय प्रणासन अकादमी, पुस्तकालय ..8..9 (1 {८८41001}, 0} 44111017510वा क, 1.1/01.4/111 स्वस्त॒रो 1111990 0२1 गृह पृम्तक निम्नांकित तारीख तक्र वापिस करनी है। 1} 06११८ ¡ऽ 10 ८ लापातात्त 0१ 1९ ५१2८ 1381 53160
| दिनांक | उधरारकर््ता | दिनाक | उधारकर्ता | कीसंख्या |, | को संख्या 1221९ । 2.1.१९८; "६ | {221९ | 0017170५*"€ा ऽ | १८). 1 _ [तिताः व ॥ | | व _ , _ ५ | | = 1 । ॥ि व | + ¦ - ~ 1 _ | | | 1 £ ं \ _ | श | | । श, "4 । ।
णमी 3 व ५ ॥ ॥ ॥ ॥ ॥ १ । 1 । भोग ययो विक. द-४.०८-ेगगि कोक दे-+ › -कि, क = + = = ~ ~ 1 ।
©| 8१५४8 691.22
॥॥|॥॥|
(86४44
५८/५८
९8११ 2६ अवाप्ति सं
का निदा ^ (1०... व वगं सं. पुस्तक सं. ८1255 ५0... „. 8001 1१०...१११००००* ४ लेखक 1.11 ध णीषक दूतम् |
॥ 8111-1 ७००१०१००
नगम दिनांक | उधारकर्त की सं. | हस्ताक्षर (1 लस 0 शला" 1५40. 918781८ __ ७6.8५ ॥188॥४ 9१ 1 र 2 2.८1 8414008 51491।
8110121 ^69तन४ 21 ^ ताि715 2 धी काविरा 0590091६
कक७ 9७७०9 @ केके 99१ = ०१ क 9०
4८९55701 4. _ ह, 5७ ०९
4१. 6९००5 @8 155४68५ 107 15 ५९#/5ऽ 01४ ७५ 018४ [8४6 ६० 068 (6081156 €81116॥ 17 ५१0९. ४6१40160.
2. ^ ०४९1-6 08706 01 25 72156 ७१ ५2४ एअ 01116 ५४।।। 06 €08106४.
ॐ. 80018 18 06 (616५५४6५ 00 (€ १४७७६, 8 ६16 01561610 21 ८06 {10181957}.
4, ?6710५16815, १9976 2)6 ९1676766 000०5 १2३५ १०६ 06 {55४66 9०6 )8% 06 &0705५1166 ०४ 10 {106 ॥107817%.
` 6. 8००५8 105, ५७8666५ 07 11} ५60 1 910४ ५४३४ | 81181 08४6 {० 06 16018666 @7 115 6५०५०1९ 1168 81811 06 0819 0४ १06 00१10५४6.
ऋ ४ [| ४4 1
- 41-~ 1. ~ ~. 7. १ + ककमा 1.3.199 £ 114212772@